न्ह्यःखँ
भाषाया दृष्टिं नेपालभाषा यक्वः पुलां । लिखित रुपय् नेपालभाषाया इतिहास नं च्यासः, गुसः दँ पुलां खनेदु । नेपालभाषाया प्राचीन वाङमयया रुपय् कयातःगु चिकित्सा सम्बन्धी सफू ‘हरमेखला’ (ने.सं.४९४) यात जक कायेगु खःसां नेपालभाषाया इतिहास च्यासः दँ पुलां । अथे हे नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास नं थ्यंमथ्यं न्यासः दँ पुलां । छाय्धाःसा “नेपालभाषाया न्हापांगु साहित्यिक ग्रन्थ भागवत् पुराण (ने.सं. ६२५ रा.अ.) दकलय् न्हापांगु नेपालभाषाया बाखं सफू जूवःगु दु । ... भागवत् पुराण सफू संस्कृतया नेपालभाषां अनुवाद मखुसें मुक्कं नेपालभाषां स्वतन्त्र रुपं च्वयातःगु गद्य कृति खः ।” ( तुलाधर २०५७ ः ३८) । यद्यपि विश्वया पत्रकारिताया इतिहास स्वयेबले नेपालभाषाया पत्रकारिताया इतिहास धाःसा उलि ताहाकः मजू । मल्लकालय् सार्वजनिक च्यूताःया सूचं सिजःपौलय् च्वयाः फल्चा, सतलय् तायेगु चलन दुगु खः । ल्हातिं च्वयाः सार्वजनिक सूचं बिइकथंया थ्व स्वरुपयात नेपालभाषा पत्रकारिताया प्राचीन स्वरुप कथं कायेफू । अथेखःसां आमसञ्जारया थीथी माध्यमत पत्र–पत्रिका, रेडियो, एफ.एम., टि.भि, अनलाईनय् ज्याः याइपिन्त पत्रकार, पत्रकारं याइगु लजगाःयात पत्रकारिता धाइगु ल्याखं स्वयेगु खःसा नेपालभाषाया पत्रकारिताया इतिहास थ्यमथ्यं सच्छिदँ जक पुलां ।
पत्रकारितायात थीथी रुपत मध्ये विषयगत पत्रकारिता न छगू खः । छुं छगू विषयलय् समर्पित वा केन्द्रीत जुयाः पत्र–पत्रिका पिकायेगु, रेडियो–एफएम, टिभीइ ज्याझ्व न्ह्याकेगु, अनलाइन सञ्चालन यायेगु आदि ज्यायात विषयगत पत्रकारिता धाई । थ्व कथं साहित्य विषयलय् जक केन्द्रीत वा समर्पित जुयाः याइगु पत्रकारिता साहित्यिक पत्रकारिता खः । साहित्यिक पत्रकारिता न निगू किसिमं जुयाच्वंगु खनेदु । छगू खः, साहित्यिक पत्रिका हे पिथना, मेगु खः – थीथी पत्रिकाय् साहित्ययात थाय् बियाः । थौंकन्हय् नेपालभाषाय् थ्व निगू किसिमया हे साहित्यिक पत्रकारिता जुयाच्वंगु दु । गथे कि, थौंकन्हय् नेपालभाषाया नःलि लय्पौ विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका खःसा, लहना वाःपौ व प्रत्येक शुक्रवाः पिदनिगु नेपालभाषा तँसापौयात निगूगु पत्रिकाया रुपय् कायेफु ।
नेपालभाषाया पत्रकारिताया प्रारम्भ
नेपालभाषाया पत्रकारितााया प्रारम्भ विदेशं जूगु खः । नेपाल सम्बत १०४५ सं कलकत्तां ‘ बुद्धधम्र्म’ लय्पौ पिदन । पत्रिकाया नामं हे सिइदु, थ्व बुद्धधर्म सम्बन्धी अर्थात् धार्मिक पत्रिका खः । खतुं, ‘बुघ धम्र्म’ न्हापांगु अंकया ख्वापौखय् हे थथे च्वयातःगु दु –“नेपाल बुधधम्र्म उद्धार संघया धम्र्मप्रचार पुस्तक माला’ । निगूगु अंकय् वया थ्व पत्रिकाया नां ‘बुद्धधम्र्म नेपालभाषा’ च्वन । अन लिपा थ्व पत्रिकाया नां ‘बुद्ध ध्रम्र्म व नेपालभाषा’ च्वन । नेपाल सम्वत १०४७ निसें थ्व पत्रिकाया नां ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ च्वंसेंलि थुकिइ थीथी कविया कविता जक मखु, स्वयं सम्पादक धर्मादित्य धम्र्माचार्य अर्थात जगतमान वैद्यया ‘नेपालभाषा व थ्वया साहित्य’ धइगु विस्तृत गहन अनुसन्धानात्मक लेख नापं पिदन । गुगु लेखं उबलय् नेवाः प्रबुद्ध समाजय् तरंग हे हयाबिल । थ्व पत्रिकाय् बैकुण्ठ प्रसाद लाकौल, योगवीर सिंह, इन्दुनाथ, फत्तेबहादुर सिंह, चित्तधर हृदय, लक्ष्मीनानी, महाप्रज्ञा, हरिकृष्ण, तुल्सीमेहर, रत्नमान, पूर्णमान शाक्य, सिद्धिरत्न आदिपिनिगु साहित्यिक रचनात प्रकाशित जुल । बैकुण्ठ प्रसाद लाकौलया स्वच्छन्दतावादी कविता कथं नालातगु ‘बसन्तवाणी’, ‘ह्वयत्यंगु स्वाँ’ थ्व हे पत्रिकाय् प्रकाशित जुल । थ्व पत्रिका नेपाल सम्वत १०५० तक मुक्कं याना झिगु अंक जक पिहां वल । ‘न्यादँ हे जक थ्व पत्रिका पिदंगु जूसां भाषिक, साहित्यिक जागरण हयेगु व पत्रकारिताया नीस्वनेगु ज्याय् धर्मआदित्य सफल जूगु दु ।’ (तुलाधर २०५७ ः १००)
“‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ पत्रिकायात जनताया विद्रोहया पत्र थें तायेका धर्मआदित्य धर्माचार्ययात न्यायात बल्सि क्यंके थे ‘खरदार’ जागीरया लोभ क्यनाः ने.सं. १०५० स बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकायात दिकेबिल ” (तुलाधर ः २०५७ ः १००) ।
‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ पत्रिका धुंका ने.सं. १०५५ (वि.सं. १९९२) निसें भारतया सारनाथं पिदनाच्वंगु हिन्दी भाषाया बौद्ध मासिक पत्रिका ‘धर्मदूत’ पत्रिकाय् ने.सं. १०६१ (वि.सं. १९९८) निसें नेपालभाषाया लेख रचनात न प्रकाशित जुल । नेपालभाषाया प्रकाशित न्हापांगु आधुनिक बाखं कथं नालातगु मोतीलक्ष्मीया “लँ” बाखं थ्व हे पत्रिकाय् ने.सं. १०६४ स प्रकाशित जुल । कालिम्पोङ्गं धर्मोदय पत्रिका प्रकाशित जुसेंलि नेपालभाषाया लेख रचनातय्गु जिम्मा धर्मोदययात हे बियाः थ्व पत्रिकां नेपालभाषाया लेखरचनात दिका छ्वल । थ्व पत्रिकाय् नेपालभाषाया सम्पादन व व्यवस्थापनया भाला महानामं कया दीगु खः ।
‘धर्मदूत’ धुंकाः नेपाः पिने हे ने.सं. १०६७ अर्थात २००४ साल निसें ‘धर्मोदय’ नांया लय्पौ पिदन । थ्व पत्रिका भारतया कालिम्पोङ्गं पिहांवःगु खः । प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधरया विचाः कथं –
देशं पितिना छ्वपिं भिक्षुपिनिगु निंतिं थाय्बाय्, नये त्वनेया बन्दोवस्त याय्त वि.सं. १०६४ स सारनाथय् महास्थवीर चन्द्रमणिया अध्यक्षताय् धर्मोदय सभा स्थापना जुल । थ्व सभाया तःगु योजना मध्ये पत्रिका पिकायेगु नं छगू खः । थ्व हे योजना कथं तत्कालीन नेवाः ल्हासासाहुतय्गु आर्थिक ग्वाहालिं ने.सं. १०६७ स भिक्षु अनिरुद्ध व महानाम कोविदया सम्पादकत्वय् धर्मोदय पत्रिका पिदन । (तुलाधर ने.सं. ११२० (२०५७) ः १२१)
साहित्य, धर्म व शिक्षाया प्रचार प्रसार यायेगु मू तातुना पिदंगु थ्व पत्रिकाया प्रकाशनं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् छगू न्हूगु लहर वल । थुकिइ यक्वः हे दुग्यंगु साहित्यिक रचनात पिदन । थ्व पत्रिका पिदँसेंलि नेपालभाषाया साहित्य नं च्वन्ह्यात । थ्व पत्रिकाय् यक्वः हे आधुनिक बाखं, च्वखं, चिनाखं, छधा प्याखँ समालोचना आदि रचनात पिदन ।
नेपाः दुने नेपालभाषाया पत्रकारिताया यात्रा
न्हापांगु चरण (ने.सं. १०७१ निसें १०८१÷२००७ साल निसें २०१७)
राणा शासनया अन्त्य व २००७ सालया प्रजातन्त्र पलिस्था लिपाः नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताया ख्यलय् छगू न्ह्ूगु लहर वल । राणा शासनया कोपभाजन जुयाच्वंगु नेपालभाषा, २००७ साल न्ह्यः तक नेपाः दुने नेपालभाषां छुं हे ज्या खँ याये मखना च्वंगु खः । २००७ साल न्ह्यो गुलि नं संस्थागत रुपं नेपालभाषाया गतिविधि न्ह्यात व फुक्क धइथें नेपाः पिने हे जुल । खः, २००७ साल न्ह्यो निष्ठानन्द बज्राचार्यजुया ‘ललितविस्तर’ सफू थासा आखलं पिदन । नेपालभाषाया महाकवि सिद्धिदास अमात्यंजुं ‘सत्यसति’, ‘सज्जन हृदयाभरण’ लिसें यक्व कृतित च्वयादिया नेपालभाषा व साहित्यया थपु यायेगु ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितादिल । माष्टर जगत सुन्दर मल्लजुं विश्व प्रसिद्ध बाखं ‘इसप्स फेबल्स’ या अनुवाद यानाः नेपालभाषां ‘इसपं दयेकातःगु बाखं’ पिकयादिल । अले सफूया भूमिकाय् “गुगु जातिया गुगु भाषा जुयाः चोन उगु हे भासं ज्ञान ब्यूसा याकनं ज्ञान थुइका काइ” धइगु क्रन्तिकारी विचाः न्ह्यब्वयादिल । योगबीर सिंहजुं “नेपालभाषा जिर्ण जूगु अल्सि मचासे भिंकेनु, भारतिय शास्त्र भवनं मान थ्वइत बीकेनु” धइगु मननीय कविता च्वयादिल । अले शहिद शुक्रराज शास्त्रीजु “हे जक मस्त दँ दँ मिखा निगलं कं कं, तुति निपां चु चु” धइगु जनचेतनात्मक शब्दत ह्वलादिल । मस्तय्त मां भाषं आखः स्यनेकने याकेत तीबः जुयकथं नेपालभाषाया व्याकरण च्वयादिल ।
नेपाः दुने नेपालभाषा साहित्यिक पत्रिकारिताया प्रारम्भ
नेपाः दुने थासा आखलं पिहां वःगु नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका ‘थौंकन्हे’ लय्पौ खः । ने.सं. १०७१ अर्थात २००८ सालं निसें पिदंगु थुगु पत्रिका पूर्णकाजी ताम्राकारया सम्पादनय् पिदंगु खः । मूलतः नेपालभाषा व लिपिया प्रचार प्रसार यायेगु, थौंकन्हेया समस्यायात ल्वयेक साहित्यिक, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आदि रचनात पिब्वयेगु व नेपालभाषायात शुद्ध व आधुनिक धंगं नियमबद्ध यायेगु तातुना पिदंगु थुगु पत्रिका दथुइ दथुइ दिना न आतक न पिदनाच्वंगु दु । ने.सं. १०७१ निसें १०७७ तक त्वाःमदयेक पिदंगु थुगु पत्रिका ताः ई तक दिना लिपा ने.सं. १११२ निसें रेवतिरमणानन्द श्रेष्ठया सम्पादकत्वय् हान पिदन । थौंकन्हे थ्व पत्रिका जिल्ला प्रशासन कार्यालयय् न्हूगु कथं दर्ता जुयाः (जि.प्र.का.द.नं. ५७।०६२।०६३) मय्जु रुक्मणी श्रेष्ठया सम्पादन व प्रकाशनय् पिदनाच्वंगु दु । ‘थौंकन्हे’या लिपांगु ने.सं. ११३७ थिंला÷पोहेलाया अंकय् पत्रिकाया ख्वापौलय् दँ ६६, ल्याः ९, थ्यँल्याः २३८ धकाः च्वयातःगु खनेदु । थ्वकथं थ्व लय्पौ पिदंगु न ६६ दँ दये धुंकल ।
‘थौंकन्हे’ धुंकाः नेपालभाषा परिषदं ‘नेपाल ऋतुपौ’ पिदन । खय्त ला थ्व स्वया न्ह्यः हे छुं उत्साहित ल्याय्म्हतय्गु कुतलय् थ्व हे नांया ल्हातिं च्वया पौ (पत्रिका) पिदने धुंकूगु खः । तर, –
लिपा ने.सं. १०७२ निसें ‘नेपाल’ थासा आखलं हृदयचन्द्र सिंह प्रधानया सम्पादनय् पिदन । थथे ने.सं. १०७२ निसें १०७६ तक थ्व पत्रिका पिदना ताः ई तक दित । लिपा हानं न्हूगु व्यवस्थापक मण्डल दयेकाः पूर्णकाजी ताम्राकारया सम्पादनय् नेपाल पत्रिका पिकायेगु ज्या जुल ।
‘नेपाल’ नेपालभाषाय् क्रान्ति पश्चात पिदंगु दक्वसिबें स्यल्लागु व साहित्यिक मिखां स्वयेबलय् दकलय् च्वन्ह्यागु पत्रिका खः । प्यदँया दुने नेपालया नीन्यागू ल्याः पिदन । थुकिं नेपालभाषाया ख्यलय् गुबलें हुइ मफइगु पालिख्वाँय् त्वःता थकल । नेपाल छगू विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका जूगुलिं थुकिया तातुना हे फयांफक्व स्तरीय लेख रचना पिकायेगु खः । (तुलाधर २०५७ ः १२४)
अखवार वा समाचारपत्रया ल्याखँ दकले न्हापां नेपालभाषां पिदंगु पत्रिका ‘पासा’ बाछिपौ खः । ने.सं. १०७३ (२०१० साल) सं पिदंगु थ्व पत्रिकाया सम्पादक आशाराम शाक्य खः । तर ‘पासा’ बाछिपौं स्वदँया दुने निखूगु अंक (संयुक्तांक नापं याना नीन्हय्गु) पिदना दिना वन । समाचारपत्रया रुपय् पिदंगु जुसां थ्व बाछिपौ न साहित्ययात थाय् बिउगु दु । साहित्यिक सामग्रीया ल्याखं थुकी दुने थीथी च्वमिया चिनाखं ८० पु बाखं ३२ पु च्वखं ६९ पु, जीवनी परिचय न्यापु, पत्रिका म्हसीका छपु, सफू म्हसीका निपु, प्याखं स्वपु, यात्रा लुमन्ति गुपु पिदंगु खनेदु ।
थ्व इलय् ‘पासा’ बाछिपौ धुंका ‘मचा’ लय्पौ, नेपालभाषाया न्हापांगु न्हिपौ ‘नेपाल भाषा पत्रिका’, ‘ज्यामि’ वाःपौ, ‘पासा’ न्हिपौ, ‘झी’ लय्पौ, ‘तिकझ्याः’ निलापौ पिदंगु खनेदु । तर साहित्यिक सामग्रीया आधारय् मस्तय्त साहित्यिक खुराक बिइगु ल्याखँ पिदंगु ‘मचा’ लय्पौ, ‘झी’ लय्पौ, नेपालभाषाया साहित्यिक निलापौ धकाः पिदंगु ‘तिकिझ्याः’ निलापौ, अले साहित्य सामग्रीत दुथ्याकाः पिदनिगु ‘नेपालभाषा पत्रिका’ या ‘तँसापौ’ यात विशेष रुपं कायेफु ।
निगूगु चरण (१०८१ निसें १११०÷२०१७ साल निसें २०४७)
नेपाःया राजनीतिक ख्यलय् ने.सं. १०८१ (वि.सं. २०१७) निसें न्हूगु मोड वल । २००७ सालय् अर्थात ने.सं. १०७१ य् प्राप्त जूगु प्रजातन्त्र ने.सं. १०८१ (२०१७ साल ) य् वयाः अपहरण जुल । पूर्व जुजु महेन्द्रं बहुदलीय प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाया थासय् निर्दलीय पंचायती व्यवस्था लागु याना बिल । “न्हूगु राजनीतिक व्यवस्था ल्ययेगु धइगु छगूकथं न्हूगु संचार व्यवस्था ल्ययेगु खः ।” (ई लोयड समरल्याण्ड, जनसंचार र प्रजातान्त्रिक नेपालको सन्दर्भमा एक अध्ययन, सर्वाङ्गीण विकास अध्ययन केन्द्र, २०५३ ः १) धायेथें तुं नेपाःया पत्रकारिता ख्यलय् न न्हूगु मोड शुरु जुल । निर्दलीय पंचायती व्यवस्थाया नीदँ व सुधारिएको पंचायती व्यवस्थाया झिदँ यानाः स्वीदँ तक देशय् छगू कथं नियन्त्रित व्यवस्था शुरु जुल । खय्त ला थ्व इलय् हे ‘विकासया नितिं संचार’ धकाः नारा थ्वल । तर छगू भाषा, छगू धर्म, छगू भेषया नीति ज्वगु कारणं गैर नेपाली भाषाभाषि, आदिवासी जनजाति व धार्मिक समुदायया भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृतिइ तःधंगु मार लात । ने.सं. १०८१ (२०१८साल) य् दुर्गालाल श्रेष्ठया सम्पादनय् पिहांवःगु ‘नसंचा’ लय्पौया इजाजतपत्र ने.सं. १०८२ (२०१९।४।१४) वयाः खारेज याना बिल । अझ प्रजातन्त्रया इलय् छुं विकास जुयाच्वंगु नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यः पंचायती व्यवस्था वये धुंकाः तःधंगु मारय् लात । थ्व सन्दर्भय् थन कृष्ण सुन्दर मल्लया धापु लुमंके बहजु –
संचारया ख्यलय् पंचायती शासनयापाखें जूगु नेपालभाषा विरुद्धया न्हापांगु संकीर्ण पलाः धैगु देशय् प्रजातान्त्रिक ह्यूपाः वसांनिसें अथे धैगु ने.सं. १०७१ (२००८ साल) निसें रेडियो नेपालपाखें प्रसारण यानावयाच्वंगु नेवाः भाय्याया समाचार बुलेटिन प्रसारणयात छुं कारण मदयेक ने.सं. १०८५ बछला खाइसंल्हु (२०२२ साल वैशाख १) लिपा दिकाबिल । अले थ्वया लिपा ने.सं. १०८० निसें रेडियो नेपालय् बाःछिइ छक्वः न्ह्याकावयाच्वंगु जीवन दबू ने.सं. १०९१ निसें लिकाल । दक्कले अजूचायापूगु सरकारी स्वामित्व दुगु संचार माध्यमय् नेवाः भाय् व नेवाःतय् सम्बन्धी न्ह्याक्व हे महत्वया गुगुं ज्याझ्वः जूसां छुं समाचार पिमकायेगु सरकारी नीति जुल । दां पुलाः पिकायेगु विज्ञापन नेवाः भाय्या जुइवं हे उकियात अघोषित रुपय् प्रतिबन्ध तयेगु तकं यात । अले पंचायत कालय् नेपालभाषा माध्यमया गुगु पत्रिकायात दर्ता मबीगु व दयाच्वंगु नेवाःभाय्या पत्रिकायात सरकारी स्तरया विज्ञापन पनाः आर्थिक रुपं नाकावन्दी याना बिल । (मल्ल ११२०÷२०५७ ः ५९–६०) ।
थ्व इलय् दर्ता यानाः पत्रपत्रिकात पिकायेत थाकुका बिल । बुखँपौ (समाचारपत्र) पिकायेत संकट हे जुल । यद्यपि थ्व अवधिया दुने नेपालभाषाया यक्वः साहित्यिक पत्रिकात पिहांवल । साहित्यिक पत्रकारिताया दृष्टिकोणं स्वयेगु खःसा थ्व ई नेपालभाषाया लगि लुँ ई हे जुयाबिल न धायेफु । दकले अप्वः नेपालभाषाया पत्रिकात थ्व हे इलय् पिहां वल । थीथी क्याम्पसं पिकाइगु साहित्यिक ‘दँपौ’त न थ्व हे इलय् यक्वः पिदन । ‘मुनापौ’ न थ्व हे इलय् पिहां वल । साहित्यिक दृष्टिं नेपालभाषा ख्यलय् तःसकं बय्बय् जुइगु पत्रिकात ‘जः’, ‘सितु’, ‘कुलां’, ‘खेलुइता’, ‘संझ्याः’, ‘चकना’ आदि पत्रिकात न थ्व हे इलय् पिदन । ‘इनाप’ व ‘राजमति’ वाःपौ, ‘विश्वभूमि’ न्हिपौ न थ्व हे इलय् पिदन ।
२०२२ सालया आन्दोलन व नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिता
२०२२ साल वैशाख १ गतेनिसें रेडियो नेपालं झिगु मिनेटया नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि नेपालभाषा ख्यलय् गुगु आन्दोलन न्ह्यात उकें नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् तःधंगु हिउपाः हया बिल । २०२२ सालया आन्दोलनं क्याम्पसया विद्यार्थीपिंके मातृभाषा व साहित्यप्रति अनुराग तच्वया वन । थःगु मांभाय् प्रति नेवाःतय्के भावनात्मक स्वापू बल्लाना वन । अन्तर क्याम्पस साहित्य पाला दयेकाः थीथी क्याम्पसं साहित्यिक ‘दँपौ’ पिकायेगु ज्या न्ह्यात । थुगु इलय् थीथी क्याम्पसं ‘कुलां’, ‘चकना’, ‘अमु’, ‘न्हाय्कं’, ‘ग्वय्स्वां’, ‘सँझ्या’, ‘मन्द’, ‘स्वनिगः’ (स्वनिगः साहित्य पाला) ‘सुसा’, ‘गं’, ‘तोलं’, ‘मिला’, ‘आगं’, ‘तिसा’, ‘नाय्खिं’, ‘त्वाःदेवा’, ‘पलेस्वाँ’, ‘गँुच्वः’, ‘अन्तर क्याम्पस’ आदि दँपौत पिदन । २०२२ सालया आन्दोलन न्ह्यः हे ‘जः’ दँपौ पिदंगु जुसां ‘जः’ दँपौ नं थःगु जः ह्वलाँतुं च्वन । थुलिजक मखु, न्हूपिं, पुलांपिं च्वमिपिनिगु सशक्त चिनाखं, च्वखँ, बाखं थ्व हे इलय् थीथी पत्रिकाय् पिदन । त्वाः त्वाःलय् साहित्यिक सम्मेलन न्ह्यात । वास्तवय् क्रियाया प्रतिक्रिया जुइ धाय्थें रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार व लिपा वना १५ मिनेटया ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः नं दिकाबीसेंलि नेवातय्के भाषा व साहित्यप्रति दनावगु मांभाय् प्रेमं नेपालभाषा साहित्य तःमि यायेगु हे ज्याः जुल ।
थुगु इलय् पिदंगु दँपौ बाहेक नेपालभाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु ल्याखँ ‘सितु’ निलापौ (ने.सं. १०८४, २०२१ साल) या विस्कं हे महत्व दु । च्वसापासाया लुखाँ प्रेमबहादुर कंसाकारया सम्पादन, ब्यवस्थापन व प्रकाशनय् पिदंगु थुगु पौ नीन्हय्दँ तक पिदना दित । लिपा वयाः थ्व पत्रिकाया सम्पादन व व्यवस्थापनया भाला भूषण प्रसाद श्रेष्ठ व पूर्ण वैद्यथें ज्याःपिं नेपालभाषाया सशक्त च्वमिपिसं न कयादिल ।
थ्व पत्रिका नीन्हय्दँ अर्थात् ने.सं. ११११÷२०४८ सालतक पिदन । वयां लिपा दित । निलापौया ल्याखँ थ्व पत्रिका नीन्हय्दँया दुने १६२ ल्याः पिदनेमागु खः । तर ७८ ल्याः जक पिदन । यद्यपि थुकी पिदंगु बाखं, च्वखँ, चिनाखँ, समालोचना आदि या स्तरीयतां याना थ्व पत्रिकायात आः न लुमंकेगु याना वयाच्वंगु दु । नेपालभाषाया थीथी साहित्यिक विधाःया संग्रह पिकाइगु झ्वलय् अप्वः यानाः थ्व हे पत्रिकां दुतिनेगु याना वयाच्वंगु खनेदु । अकिं, नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताया विकासय् थ्व पत्रिकाया महत्वपूर्ण योगदान दु ।
अथे हे नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् थुगु इलय् पिदंगु पत्रिकात मध्ये ‘खेलुइता’ साहित्यिक दँपौयात नं विशेष रुपं कायेगु याः । विजयेश्वर वैद्य व नरेन्द्रमान श्रेष्ठया सम्पादनय् ने.सं. ११०० निसें पिदंगु थुगु दँपौ ने.सं.११२६ तक पिदना दित । नीखूदँया दुने नीखूगु अंक हे पिदंगु थुगु दँपौसं थीथी विषयया महत्वपूर्ण सामग्रीत पिदंगु दु । नेपालभाषाया छम्ह स्यल्लाम्ह अनुसन्धानकर्ता, च्वमि, समालोचक डा. जनकलाल वैद्यया सल्लाहकारत्व व लुखाखरुँ पिदंगुलि नं थ्व पत्रिका सशक्त जूगु खः धायेगु याः । निश्चय न थ्व पत्रिका नेपालभाषा ख्यलय् संग्रहणीय जुयाच्वंगु दु ।
थुगु इलय् समाचार पत्र कथं पिदंगु ‘इनाप’ वाःपौ, ‘राजमति’ वाःपौ, ‘विश्वभूमि’ न्हिपौया विस्कं महत्व दु । बुखँपौया रुपय् पिदँसा इलय्ब्यलय् थुगु पत्रपत्रिकातय्सं साहित्यिक सामग्री न बिइगु यात । अझ साहित्यिक सामग्री बिइगु ल्याखँ ‘विश्वभूमि’ न्हिपौया तँसापौयात विशेष रुपय् कयाच्वंगु दु ।
स्वंगूगु चरण (ने.सं. ११११ निसें ११२५÷२०४८ निसें २०६२ तक)
पत्रकारिताया दृष्टिं थ्व छगू महत्वपूर्ण ई खः । पञ्चायतकालय् पत्रपत्रिकाया दर्ता खारेज जुइगु, छापाखाना जफत जुइगु, प्रकाशक व पत्रकारतय्त कुनेगु थें ज्याःगु थीथी ज्यां नेपाःया पत्रकारिताया ख्यःया विकासय् तःधंगु व्यवधान वयाच्वंगु खः । तर २०४६ सालया जनआन्दोलनं प्राप्त जूगु प्रजातन्त्र पुनःस्थापना लिपा नेपाःया सञ्चार ख्यलय् तःधंगु हिउपाः वल । नेपाःया २०४७ सालया संविधानय् “छुं समाचार, च्वसु वा मेगु छुँ पाठ्यसामग्री मुद्रणं याःगु खँय् छापाखाना बन्द वा जफत जुइमखु, छुं न सामग्री पिथंगु खँय् छुं न समाचारपत्र वा छुं न पत्रिका दर्ता खारेज जुइमखु धइगु खँया लिसें प्रत्येक नागरिकयात सार्वजनिक महत्वया छुं न विषयया सूचना फ्वनेगु व कायेगु हक नापं दइ” धइगु उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थ्व इलय् नेपाःया आमसञ्चारया ख्यः तःसकं विकास जूगु खः । तर नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारितायां दृष्टि थ्व ई उलि फलदायी जुइमफुत । थ्व इलय् थीथी क्याम्पसं पिहां वयाच्वंगु दँपौया प्रकाशन फ्यासुया वन । नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिता ख्यलय् महत्वपूर्ण योगदान बिया वयाच्वंगु ‘सितु’ निलापौ ने.सं. ११११ निसें हे दित । १११५ कौलाथ्व ७÷२०५२ असोज २९ गते कुन्हु ’विश्वभूमि’ न्हिपौ विस्कं सम्पादकया नामं विस्कं थासं पिदन । लिपा वना दी हे दित । यद्यपि थ्व इलय् जिल्ला प्रशासनय् दर्ता यानाः पत्रपत्रिका पिकायेगु ज्याः धाःसा अप्वःया वन ।
थ्व इलय् दर्ता जुयाः पिहांवःगु थीथी पत्रपत्रिकात मध्ये ‘नेपाल संस्कृति’, ‘हिसी’, ‘मचाक्यब’, ‘इलोहँ’, ‘न्हू प्रेष्टिज नेपाः’, ‘नःलि’ आदि खः । खय्त ला थ्व इलय् ‘पलिस्था’ दँपौ, ‘हिसु’, ‘नेवाः’, ‘नेपालभाषा’ (नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया अनुसन्धानात्मक पौ) आदि थीथी पत्रिका न पिहांवःगु खनेदु । तर न थ्व इलय्या मू उमलब्धी धइगु बुखँपौ (समाचारपत्र) या प्रकाशन खः । थ्व इलय् – ‘नेपालभाषा’ (११११) वाःपौ, ‘न्हूगु विश्वभूमि’ (१११२) न्हिपौ, ‘देशय्मरु झ्याः’ (१११४) वाःपौ, ‘सन्ध्याटाइम्स’ (१११६) न्हिपौ, ‘नसना’ (१११७) वाःपौ, ‘झीगु सः’ (१११७) वाःपौ, ‘हेटौंडा वाःपौ’ (१११९) वाःपौ, ‘अप्सरा’ (११२०) वाःपौ, ‘नेवाः पोष्ट’ (११२२) न्हिपौ, ‘लकस’ (११२२) वाःपौ, ‘लायकू’ (११२३) बाछिपौ, ‘पेज थ्री’ (यजु’ (११२६) बाछिपौ व ‘झीगु स्वनिगः’ (११२६) वाःपौ (थौंकन्हय् न्हिपौ कथं पिदनाच्वंगु दु) आदि बुखँपौत पिदन । थुकिइ मध्ये ‘लाय्कू’ बाछिपौ संयुक्त (नेपालभाषा व नेपालीभाषा) भाषाया बुखँपौ खः ।
थ्व इलय् पिदंगु ‘नःलि’ विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका खः । गुगु आःतक न मदिक्क पिदनाच्वंगु दु । अथेहे ‘इलोहं’ मचा लय्पौ साहित्य पत्रिका नं आःतक पिदनाच्वंगु दु । ‘लाय्कू’ न पिदनाच्वंगु दु, गुकिइ साहित्यिक च्वसुत पिदनाच्वंगु खनेदु । तँसापौया रुपय् साहित्यिक सामग्री न बिया वयाच्वंगु ‘सन्ध्याटाइम्स’ न्हिपौ धाःसा थौंकन्हय् बन्द जुइधुंकूगु दु ।
प्यंगूगु चरण (ने.सं. ११२६ निसें ११३६ तक÷२०६४ साल निसें २०७३)
नेपालभाषाया पत्रकारिता व साहित्यिक पत्रकारिताया दृष्टिं थ्व ई उलि च्वन्ह्यागु खनेमदु । खयतला थ्व इलय् नेपालभाषाया न्हूगु पत्र–पत्रिका पिहां हे मवःगु मखु । ‘नेवाः सन्देश’ वाःपौ (ने.संं ११३२) पिदन, ‘नेपाः सः’ वाःपौ न्हूगु कलेवरय् हानं पिदन । तर ताः ई तक निरन्तरता बिइ मफुत, निगूलिं दित । ‘सम्यक’ (११३३), ‘लहना’ वाःपौ (११३४), पिदन । ‘नेपालभाषा टाइम्स’ न्हिपौ (११३६) पिदन । ‘नेपालभाषा तँसापौ’ (११३६) पिदन । बुखँपौया रुपय् पिदंगु जुसां नेवाः सन्देश, नेपाः सः, लहना, नेपालभाषा टाइम्स तँसापौ आदि पत्र–पत्रिकातय्सं साहित्यिक सामग्री न्ह्यब्वया नेपालभाषा साहित्यया विकासय् ज्वःमलागु योगदान बिया वयाच्वंगु दु ।
अथेहे साहित्यिक पत्रिकाया ल्याखँ नेपालभाषा आकादेमीं मुक्कं साहित्यिक पत्रिका ‘न्ह्यलूवा’ खुला–पौ (११२७) पिथन । तर झिदँया दुने थ्व हे छगू ल्याः बाहेक मेगु ल्याः पिदंगु खनेमदु । ‘कस्ति’ (११३५) पिदन । तर प्यंगु ल्याः धुंका दिनाच्वंगु खनेदु । न्हूपिं च्वमि व पुलांपि च्वमिपिन्त छगू हे थासय् हयाः बाखं साहित्ययात विकास यायेगु तातुनाः निस्वंगु ‘बाखं दबू’ नं थाय् थासय् वनाः बाखं कनेगु, न्यंकेगुया नापं ‘बाखं दबू’ पत्रिका न पिथनाच्वंगु दु । नेपालभाषाया बाखं साहित्यय् थ्व छगू घिसिलागु पलाः धाःसां छुं पाइमखु । आःतक ‘बाखं दबू’ या झिगू ल्याः पिदने धुंकूगु दु । अले झिंछगूगु ल्याः याकन हे पिदने त्यंगु न्यनेदु । झिगु ल्याखय् यानाः सलंस बाखं पिहां वये धुंकूगु दु । नेपालभाषा बाखं साहित्य थपु यायेगु ज्याय् थ्व पत्रिकाया महत्पवूर्ण योगदान दु । थुपिं बाहेक न ‘न्हू हिसु’ (११२७), ‘नेवाः हाइकु’ (११३०) साहित्यिक पत्रिकात पिदनाच्वंगु खनेदु ।
नेपालभाषाया साहित्यिक पत्रिकाया खँ ल्हायेगु खःसा थौंकन्हय् नेपाः दुने जक मखु, विदेशं नं पिदनाच्वंगु दु । विदेशं पिदनाच्वंगु पत्रिकाया खँ ल्हाय्बले डा. केशरमान ताम्राकारया सम्पादनय् नेवाः अमेरिकन दबूया ख्वाःपौ कथं ने.सं. ११३२ निसें पिदनाच्वंगु ‘शिकागो नेवाः’ व शशी महाजुया प्रधान सम्पादनय् ११२७ निसें यु.के. लण्डनं पिदनाच्वंगु ‘मतिना’ स्वलापौ न्ह्यथने बहजु ।
नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताय् सरकारी संलग्नता
नेपाःया फुक्क भाय् राष्ट्र भाषा खः, थुमिगु संरक्षण, सम्वर्धन यायेगु ज्या जुई धैगु खँ संविधानय् उल्लेख जुयाः च्वंसा राज्यया मन गैर नेपाली भाषाया संरक्षण सम्वर्धन यायेगु ज्याय् उलि क्वसागु खनेमदु । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानया प्राज्ञ व प्रतिष्ठानया मातृभाषा साहित्य विभागया प्रमुख श्रवण मुकारुङया धापु जक स्वयेगु खःसां थ्व खँ प्रष्ट जू – “न्यायपूर्ण राज्यया गम्भीर दृष्टि वा न्यायपूर्ण धारणा मदुगु हुनिं हे नेपालय् मांभासं पिदनिगु आपलं पत्रपत्रिका वा जर्नलया अवस्था कन्नाचायापुसे च्वं । अप्पो धैथें प्रकाशनत सामाजिक सङ्घ संस्था व व्यक्तिया इच्छा शक्ति हे जक आःतले ल्यनाच्वंगु दु ।” (थाय्भु, ११३६ः६) यद्यपि थीथी इलय् सरकारी प्रकाशन संस्थां न नेपालभाषाया पत्रिका पिथंगु व पत्रिकाय् थाय् बिया वयाच्वंगु खनेदु ।
सयपत्री
नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानं हे पिदनाच्वंगु “सयपत्रि” बहुभाषिक पत्रिकाय् नं इलय्ब्यलय् थीथी भाषाया साहित्यक नापं मेमेगु सामग्रीत बिइगु याना वयाच्वंगु खनेदु । “सयपत्री” बैशाख–असोज २०५७ या दँ ६, ल्याः १, पूर्णाङ्क ११ मुक्कं नेपालभाषा नेपालभाषा कथा अङ्क धकाः पिदन । थुगु अङ्कय् नेपालभाषाया थीथी नीन्याम्ह च्वमिपिनिगु नीन्यापु बाखं व छपू समालोचना दुथ्याकातःगु दु । माधवलाल कर्माचार्यया प्रधान सम्पादकत्व, डा. जनकलाल वैद्यया अतिथि सम्पादकत्वय् पिदंगु सयपत्रीया थ्व ल्याखय् सिद्धिदास अमात्यया ‘शिवविलास बाखं’ निसें कयाः कविकेशरी चित्तधर हृदय, मोतीलक्ष्मी उपासिका, पूर्णदास श्रेष्ठ, प्रेमबहादुर कंसाकार, पूर्ण पथिक, केशवलाल कर्माचार्य, माधवलाल कर्माचार्य, आशाराम शाक्य, तीर्थलाल नःघःभनि, धुस्वां साय्मि, न्हुच्छेसुन्दर तुलाधर, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, जनकलाल वैद्य, गम्भीरमान माय्केँ, लक्ष्मण राजवंशी, रामशेखर, मथुरा साय्मि, हितकरवीरसिंह कंसारकार, प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग, सुवर्णकेशरी, यज्ञरत्न धाख्वा, हरिशंकर रञ्जितकर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, राजा शाक्यया ‘दछेँया कान्छासाहु’ बाखंतक दुथ्याकातःगु दु । अले डा. जनकलाल वैद्यया ‘नेपालभाषा न्हू बाखंया विकासया पलाः’ समालोचना छपू न दुथ्याकातःगु दु । खय्तला नेपालभाषा ह्यमिपिं व नेपालभाषाया साहित्यिक ख्यलय् मनक्वसापिं व नेपालभाषा मातृभाषा जुयाच्वँपिनिगु नितिं थुके प्रकाशित जूगु बाखँत न्हूगु मखयेफु । यद्यपि थुके प्रकाशित जूगु बाखंत मूल भाषां जक मखु खस नेपाली भाषां न अनुवाद यानाः बियातगुलिं थुगु अंक गैर नेवाः व नेपालभाषा मथुपिं नेवाःतय्सं न नेपालभाषाया बाखँया सवाः कायेफइगु ला जु हे जुल नापं नापं नेपालभाषाया बाखंया प्रवृत्ति न थुइके फइगु जुल । थ्वकथं निश्चय न थ्व सकारात्मक पक्ष हे धायेमाः । अथेहे ‘सयपत्रि’ (बहुभाषिक अर्धवार्षिक पत्रिका) या हे मेगु थीथी अंकय् न नेपालभाषाया छुं च्वसुत दुथ्याकातःगु खनेदु ।
थाय्भु
तत्कालीन (उगु ईया) नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिस्थानं “थाय्भु” नांया नेपालभाषाया साहित्यिक दँपौ प्रकाशित यात । नेपालभाषाया जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ प्रधान सम्पादक, रमेशकाजी स्थापित कार्यकारी सम्पादक जुयाः २०६२ असार लाय् पिदंगु थुगु ल्याखय् स्वीच्याम्ह च्वमिपिनिगु बाखं, चिनाखँ, गजल, च्वखँ, छधाः प्याखं, समालोचना व मेमेगु सामग्रीत दुथ्याकातःगु दु । सरकारी स्तरं पिहांवःगु थुगु पत्रिकाया गेटअप ला बांलाइगु स्वाभाविक हे जुल नापं नेपालभाषाया चर्चित च्वमिपिनिगु सहभागितां पिदंगु थुगु पत्रिकाया सामग्रीत न स्तरीय हे खनेदत ।
दँपौया ल्याखँ पिकाये धाःगु थुगु पत्रिका आःतकया दुने जम्मा न्हय्गू अंक जक पिहांंवःगु दु । अझ डा. बासुदेव त्रिपाठी उप–कुलपति जुयाच्वंबलय् पिहांवःगु थुगु दँपौखय् उपकुलपतिजुया धापूइ “ ‘थाय्भु’ आःयात दँपौ कथं पिथनेगु क्वःछिनागु दु । तर नेपालभाषाया सकले साधक व सुसंस्कृत नेवाःजाति तथा समुदायया स्वभाषानुरागी ब्वमिपिनि पाखें न विशेष हःपाः दत धाःसा वइगु इलय् थुकिया प्रकाशन–अवधियात कयाः बिचाः जु हे जुइ” धयातःगु दु । झिंछदँया दुने दँपौया ल्याखँ जक जुसां झिंछगु अंक पिहाँ वयेमाःगु खः । तर न्हय्गु अंक जक पिदंगु दु । आः नकतिनि जक प्राज्ञ ध्रुब मधिकर्मीजुया कार्यकारी सम्पादनय् पिदंगु ‘थाय्भु’ या न्हूगु अंक ल्याः ७ या सम्पादकीयय् नं “आःतक थाय्भु दँ पौ कथं पिदनाच्वंगु दुसा थ्वयात खुलापौ याय्गु कुतः न जुयाच्वंगु दु” धयातगु दु । वइगु ल्याः अनुवाद ल्याः कथं पिथनेगु ग्वसाः जुया च्वंगु खँ न सम्पादकीयय् न्ह्यथनातगु दु । शुरुई हे थ्वया प्रकाशन ईयात विचाः यायेगु व खुलापौया रुपय् पिकायेगु धयाःतसां आःतक दँपौया रुपय् हे थाय्भु निरन्तर पिदनाच्वंगु खनेमदु ।
गोरखापत्र
जनआन्दोलन निगू ब्व सफल जुयाः माओवादी सरकार वये धुंका २०६४ साल साउन २४ बिहीबारनिसें गोरखापत्रं नयाँ नेपाल खण्ड धकाः थी थी भाषाया समाग्री बिइगु शुरु यात । थुगु अंकया विशेष सम्पादकीयय् ‘भाषिक समावेशीकरणमा पहिलो पाइला’ छयंछुनाः गोरखापत्रं च्वल –
“विश्वका सम्पूर्ण आदिवासी जनजातिका अधिकार स्थापनाका लागि महत्वपूर्ण पर्व मानिने संयुक्त राष्ट्रसङ्कद्वारा घोषित विश्व आदिवासी दिवसकै स्रन्दर्भ पारेर आज हामीले नेपालका सम्पूर्ण आदिवासी जनतातिसमक्ष शुभकामना सहित एउटा कोसेली ल्याएका छौं – ‘नयाँ नेपाल’ शीर्षकमा एउटा बहुभाषी परिशिष्टाङ्क । नेपाल बहुभाषी, बहुजाति र बहुधर्मी मुलुक हो भन्ने यथार्थलाई मुलुकको अन्तरिम संविधानले नै पुष्टि गरिसकेको छ । यसबाट पनि प्रस्ट हुन्छ, मुलुकका हरेक पक्षमा विभिन्न जातजाति र भाषाभाषीहरुको समान हक र हैसियत रहन्छ र रहनुपर्छ । यही मान्यतालाई व्यवहारमा पनि स्थापित गर्ने प्रयास नै ‘गोरखापत्र’ मा भाषिक समावेशीकरण गर्ने कोसिसको परिणति हो ‘नयाँ नेपाल’ परिशिष्टाङ्ककको प्रकाशन ! त्यसैले यो परिशिष्टाङ्क बहुभाषी मुलुकका सबै भाषाभाषीहरुको साझा फूलबारीको रुपमा विकास गर्ने दिशातर्फको हाम्रो पहिलो पाइला हो, अन्तिम होइन ।”
शुरुया अंक अर्थात विश्व आदिवासी दिवसया अंकय् हे नेपालभाषां थाय् काल । थुकी प्रोफेसर माणिकलाल श्रेष्ठया ‘आदिवासी जनजाति नेवाः’, सुरेश मानन्धरया ‘संविधानसभाय् नेवाः एजेण्डा’ धइगु लेखत छापे जुल । अन वया २०६४ साल असोज ५ गते बुघवारया अंकय् न नेपालभाषां थाय् काल । थुगु अंकय् नेपालभाषाया निगू पृष्ठ पिदन । अले थुकिइ हरिकृष्ण डंगोल, कृष्ण प्रजापति, डा. महेशमान नेवाः, दिलिप शाकी “शान्तियज्जु” व उत्तमराज शिलाकारया लेखत छापे जुल । थ्व लिपाया अंकय् वयाः साहित्य नं थाय् बिल । दुर्गालाल व सिद्धिदासया नसंचा म्ये निपू कविता छापे जुल ।
सुरुइ नेपालभाषा, मैथिली व मेगु छुं भाषाया जक सामग्री बिया च्वंबलय् हप्ताय् छकः छगू भाषाया सामग्री बिइगु यात । अले सामग्री निगू पेजय् बिइगु याःगु खः । वालय् छकः वइगु नेपालभाषा खण्डय् नेवाः तयेगु थीथी विषयया समाचार बिइगुया नापं साहित्यिक च्वसुत न यक्व वल । तर थौंकन्हय् पेज ल्याः म्हो जुयाः छगू पेजय् जक सीमित जुयाः वनाच्वंगु खनेदु । अले वाःलय् छक मबिसे बाछिइ छकः जक बिया वयाच्वंगु खनेदु । छगू पेजय् वन द्वाल्खा नेपालभाषा व बलामी नेपालभाषाया नामं बिया वयाच्वंगु थौंकन्हय्या नेपालभाषाया पृष्ठ स्वयेगु खःसा नेपालभाषा पृष्ठ खः ला खः धइथें जक जुया वनाच्वंगु दु ।
आम जनताया करं चले जुयाच्वंगु सरकारी प्रकाशन संस्था साझा प्रकाशन नं खः । थ्व संस्था थीथी सफू पिकायेगुया नापं ‘गरिमा’ लय्पौ न पिथना च्वंगु दु । अले थ्व पत्रिकाय् पिहांवइगु थीथी साहित्यिक विधाःयात सिरपाः न बिया वयाच्वंगु दु । अथेहे थ्व संस्थां पिकाइगु सफूयात साझा पुरस्कार धइगु सिरपाः न बिया वयाच्वंगु दु । तर थ्व संस्थां आःतक नेपालभाषाया सफू पिथंगु खनेमदु । अथे हे थ्व संस्था नेपालभाषाया जक मखु, छुं कथंया नेपालीभाषा इतरया पत्रपत्रिकात पिकयाच्वंगु मदु ।
विद्युतीय माध्यमय् नेपालभाषा साहित्य
२००७ सालया आन्दोलनं नेपालय् प्रजातन्त्र वल । प्रजातन्त्र वसेंलि २००८ साल निसें हे रेडियो नेपालं १० मिनेटया नेपालभाषां समाचार बिल । वयां लिपाः २०१७ साल भदौ २ गते निसें रेडियो नेपालं स्थायी रुपं १५ मिनेटया ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः न न्हयाकल । ‘जीवन दबू’ या वारे हितकर वीर सिंह कंसाकारया लुमन्ति थन न्ह्यथने बहजु –
“गृहमन्त्रीजुं सम्मेलन (अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन) य् आश्वासन बियादी कथं रेडियो नेपालय् ‘जीवन दबू’ नामं नेपाल भाषाया कार्यक्रम तय्के पाखे जिपिं हानं ब्वाँय् जुजुं लिमलात । गब्लें प्रेमबहादुर कसाःजुया छेँय् वने, गब्लें केदारमान ‘ब्यथित’ या छेँय् वने । गब्लें वय्कःपिन्त ब्वनाः सिंहदरवार थ्यंकः वने । शिष्ट मण्डलपाखें बल्ल त्रिचन्द्र कलेजया नेपालभाषा साहित्य पालायात ‘जीवन दबू’ कार्यक्रम सञ्चालन यायेगु अुमति दत । तर थुखे हान रेडियो नेपालया डाइरेक्टरं गब्लें विदेश वने माल, गब्लें लिमलाःनि धयाः नं निन्हु प्यन्हु यायां लच्छि निला बिका बिल । डाइरेक्टर नाप ल्वासेंलि हासेंलि तिनि बल्ल कार्यक्रम तय्के बिल । सः परीक्षण याके धुंकाः उद्घोषणया भाला जिं हे कया । दुर्गालाल, राममान ‘तृषित’ व मेमेपिं म्ये हालीपिं विद्यार्थी पासापिं ब्वनाः जिपिं स्टुडियोय् थ्यंकः वना । झीगु नेपाःया सांस्कृतिक पिज्वयेक ‘जीवन दबू’ न्ह्यब्वया । प्रत्येक छेँखा छेँखा पतिं जीवन दबू न्यनेत रेडियो चालाच्वन । न्हूगु जोश । न्हूगु कार्यक्रम । दुर्गालाल, राममान ‘तृषित’ थें ज्वःपिं पासापिनिगु ग्वाहालिं दुगुया कारणं न्हापां खुनु हे रेडियो नेपालं प्रसार जुया च्वंक्व कार्यक्रम स्वयाः गाक्कं बांलाःगुलिं बाःछी छकः ‘जीवन दबू’ सञ्चालन यायेगु उघ्रिमय् स्वीकृति बिल । कार्यक्रम झं झं बांलाना वंसेलि २०१७ साल भदौ २ गते निसें स्थायी रुपं हप्ताय् छकः बुधवारपत्तिं झिन्यागू मिनेट सञ्चालन यायेगु जुयावन ।” (कंसाकार ११०० ः २४५)
‘जीवन दबू’ ज्याझ्वय् म्ये, सांस्कृतिक च्वसुया नापनापं थीथी विधाया साहित्यिक सामग्री न न्ह्यब्वयाच्वंगु खः । थ्व ज्याझ्व जनमानसय् तःसकं लोकप्रिय जुजुं वन । तर २०१७ सालय् वयाः पंचायती ब्यवस्था लागु जुसेंलि राज्यं नेपालभाषाया ज्याझ्वःपाखे कुदृष्टि तयेगु शुरु जुल । रेडियो नेपालं २००८ साल निसें बियावयाच्वंगु नेपालभाषाया समाचार २०२२ साल वैशाख १ गते निसें लिकयाः बिल । अथेहे ‘जीवन दबू’ कार्यक्रमय् न थीथी पंगः थना अन्ततः २०२८ सालय् वयाः दिका हे छ्वल ।
२०४६ सालया आन्दोलनं वःगु प्रजातन्त्र पुनःस्थापना लिपा सञ्चार क्षेत्रय् वःगु हिउपाःलं नेपाःया विद्युतीय सञ्चार क्षेत्रय् न विकास जुजुं वन । विद्युतीय सञ्चार सरकारी क्षेत्रय् जक सीमित मजुसे नीजि क्षेत्रय् न रेडियो कान्तिपुर, इमेज एफएम, हिट्स एफएम, उज्यालो नेटवर्क, रेडियो सगरमाथा थें ज्यागु सलंसः रेडियो एफएमया सञ्चालन जुयावन । येँ महानगरपालिकां मेट्रो एफएम संचालन जुल । प्रतिस्पर्धी जुयावंगु थौंया विद्युतीय सञ्चार माध्यमतय्सं थीथी भाषाभाषीतय्त लय्तायेकेत जुसां सम्वन्धित भाषं छुं न छुं कार्यक्रम बिइगु यात । थुकीं नेपाःया आदिवासी जनजाति, मधेसी लगायत थीथी भाषाभाषीया साहित्य, संस्कृति सम्वर्धन छुं भतिचा सां तीबः जूवंगु खनेदु ।
विद्युतीय माध्यमय् नेपालभाषाया खँ ल्हायेगु खःसा स्वनिगः नं संचालन जुयाच्वंगु थीथी रेडियो व एफएमतय्सं छुं न छुं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । थ्व छगू कथं नेपालभाषा मतिनामिपिं व नेवाःतय्गुु नितिं लसताया खँ खः । साहित्यिक ज्याझ्वः नापं न्ह्याका वयाच्वंगु थीथी एफएम, रेडियोतय्गु नां कायेगु खःसा, क्यापिटल एफएम, रेडियो उपत्यका, मेट्रो एफएम, उज्यालो ९० नेटवर्क, किप्स एफएम आदि लुमंके बहजु । क्यापिटल एफएमं हरेक बिहिवाः नेपालभाषां ‘ई साहित्यया ज्याझ्वः’ न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । सुनिल बज्राचार्यं न्ह्याका वयाच्वंगु थ्व ज्याझ्वः नं न्हून्हूपिं च्वमितय्त च्वकेगु, च्वकेत प्रोत्साहन बिइगु, साहित्यकमीतय् लिसे खँल्हाबल्हा याना बाखं ब्वंकेगु आदि ज्याखँ यानाः वयाच्वंगु दु । अथेहे रेडियो उपत्यकां हरेक मंगलवार थीथी च्वमिया बाखं ब्वनेगु ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । ‘बाखं दबू’ नां बियातःगु थुगु ज्याझ्वः कविता श्रेष्ठं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अथेहे किप्स एफएमं ‘जिगु च्वसाः जिगु सः’ नां बियाः रमेश मानन्धरं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । मेट्रो एफएमं ‘छिगु कृति’ नां बियाः च्वमिपिनिलिसे संवाद ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अथेहे सरकारी संस्था रेडियो नेपालं न थौंकन्हय् १० मिनेटया नेपालभाषाया समाचार न्हियान्हिथं बिइगु व ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः हान न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । थीथी रेडियो एफएमं बिया वयाच्वंगु थ्व थीथी ज्याझ्वः व साहित्यिक ज्याझ्वःत भाषा, साहित्य, संस्कृतिया दृष्टिं सकारात्मक पक्षत हे खः ।
नेपालभाषां मुक्कं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु छगू जक टीभी नेपालमण्डल टीभी खः । नेपालमण्डल टीभीइ ‘साहित्य झीगु गौरब’ नां बियाः सिल्भिया श्रेष्ठ राजोपाध्यायं साहित्यिक ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । साहित्यिक व्यक्तित्वलिसे खँल्हाबल्हा यायेगुया नापं रचनात ब्वंकेगु ज्या थ्व ज्याझ्वसं जुया वयाच्वंगु खनेदु । साहित्यिक ज्याझ्वः बाहेक थीथी टीभी च्यानलपाखे्रं मेमेगु ज्याझ्वःत न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
ज्वज्वलपा, नेपालमण्डल.कम वेभ साइटय् थीथी सांस्कृतिकया नापं साहित्यिक सामग्रीत न न्ह्यब्वयेगु याना वयाच्वंगु दु । थौंकन्हय् लोकंह्वानाच्वंगु सामाजिक संजाल फेसबुकय् नेपालभाषा साहित्यया नामं राजेन मानन्धरं फेसबुक एकाउण्ट चाय्कातःगु दु । थुलिजक मखु, थौंकन्हय् नेपालभाषाया अनलाईन पत्रकारिता न जुयाच्वंगु दु । अले थीथी पत्रपत्रिकाया अनलाइन संस्करण न पिदनाच्वंगु दु । निश्चय नं थुपिं फुक्क नेपालभाषा, साहित्य, संस्कृतिया विकासया लािग च्वछायेबहगु ज्याः हे खः ।
नेपाःया आन्दोलन व नेपालभाषाया पत्रकारिता
नेपालय् २००७, २०४६, २०६२÷०६३ सालया आन्दोलन जुल । प्रजातन्त्र व गणतन्त्रय् थःगु जाति, भाषाय् छुं हिउपाः वइगु धइगु आशां आन्दोलनय् नेवाःतय्सं न मन क्वसायेकाः थःगु सहभागिता क्यन । आन्दोलनय् यक्वः नेवाःतय्सं थःगु आहुति नापं बिल । तर आन्दोलन लिपाया सरकारं नेवाःतय्त क्वत्यलेगु भाय्प्वः छुँ मयात । संरक्षण व सम्वर्धनया नामय् चाकु सवाः फ्ययेकेगु भाय्प्वः छुं मजुल । नेवाःतय्गु भाषा, साहित्य, संस्कृतियात राज्यं न्हंकेगु शुरुवात जुल ।
खय्त ला २००७ सालय् वःगु प्रजातन्त्र लिपा नेपालभाषा व साहित्यया छुं प्रगति वा विकास जुइला धइगु सम्भावना ब्वलंगु न खः । छाय्धाःसां एकतन्त्री जहाँनिया शासनं मुक्त जूगु नेपालय् नेपालभाषायात नेपाली भाय् धुंकाः माचाछि थाय् न दये धुंकूगु खः । तर प्राप्त जूगु प्रजातन्त्र स्थिर जुइ मलाय्वं हे देशय् छगू भाषा, छगू धर्मया अवधारणा ज्वनावःगु निर्दलीय पंचायती व्यवस्थाया पलिस्था जुल ।
२०२२ सालया नेपालभाषाया आन्दोलनं नेवाः ल्याय्म्ह, ल्यासेतय्के अझ सस्यूपिं क्याम्पसया विद्यार्थीपिंके थःगु भाषाप्रति जागरुकता वःगु न खः । थीथी क्याम्पसं दँपौ पिथना थःगु भाषाप्रति माया, ममता क्यंगु न खः । तर “लोभलालच क्यनाः थःगु वशय् हजी, लोभ लालचं मवःसा ख्यानासा थःगु पंजलय हजी, मखुसा विभाजित याः अले शासन याः” धइगु रणनीति सिउपिं शासकवर्गतय्गु जालय् तक्यना नेवाःत थःथः हे विभाजित जुजुं वन । लोभलालचय् मवःपिं यक्वः ल्याय्म्हतय्त ख्याना जुसां नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्यया आन्दोलनं विमुख यायेगु ज्याः जुल । गथेकि – “पुल्चोक क्याम्पसया मन्द खलः पाखें ‘मन्द’ दँ पौ ल्याः ४ हापं म्हगुया कारणं उगु खलःया १२ म्ह दुजः तय्त स्थानीय पुलिसतय्सं ज्वनाः तन्हु तक्क ... छेल्ली कुनाब्यूगु खः । चँदा ऐन २०३० या उल्लंघन याःगु द्वंपय् श्री ५ या सरकारं मुद्दा दायर यानाः कानूनया कठघराय् थने यंकूगु खः । आखिरय् मुद्दा बुकाः मां भाय्या लागि सनीपिं पासापिन्त बं पुइकाः त्वताहःगु खः । (अन्तर क्याम्पस दँपौ, ११०६ ः २३२)
२०४६ सालया आन्दोलन लिपा नेवाःत अझ राजनीतिक रुपं विभाजित जुल । जि काँग्रेस, छ कम्यूनिष्ट, जि लालसलाम, छ जयनेपाल धइगु प्रवृत्ति हावी जुल । राजनीतिक रुपं न्ह्यागु पार्टीया जुसां थःगु मातृभाषा, साहित्य व संस्कृतिया खँय् थः हे जुइमाःपिं नेवाःत छधी जुइमफुत । थुकिया लिच्वः येँ महानगरपालिकां छ्यगु नेपालभाषाय् न लाः वन । २०४६ सालया आन्दोलन सफल जुइधुंकाः येँ महानगरपालिकां २०१५ वैशाख ६ गते याःगु निर्णयया निरन्तरता कथं नेपालभाषायात न मान्यता बिल । तर थुकिया विरुद्धय् लागु मुद्दाया पक्षपाति जुयाः सर्वोच्च अदालतं “जनहितया नीति नपा (नगरपालिका) व जिविसं (जिल्ला विकास समितिं) याइगु ज्या सरकारी मखु धायेमज्यू । कानूनं ब्यूगु ज्या सरकारी हैसियतया खः धाःसें नपा, जिविस स्वशासित क्षेत्र जुसां सरकारं व भंग यायेफइगु व्यवस्था दु । दक्वसितं थःगु भाय् लिपि प्रति सम्मान दइ, संरक्षण यायेगु अधिकार न दइ । तर नपां, जिविसं छगू जक समूदायया संरक्षण यायेमज्यू, उकिं थन येँ मनपां २०१५ बैशाख ६ गते याःगु निर्णयया निरन्तरता कथं थ्व मान्यता बिया धागु पायछि मजू धकाः स्थानीय निकायसं राष्ट्रीय भाषा छ्यले मदइगु निर्णय जुल ।” (डंगोल ११३३ ः ५०) । सर्वोच्च अदालतया थ्व निर्णय विरुद्ध आन्दोलन न जुल । तर थःथवय् विभक्त जुयाच्वंपिं नेवाःतय्गु आन्दोलन सशक्त जुइमफुत । स्थानीय निकायलय् छ्यलेत्यंगु नेपालभाषा सफल जुइमफुत ।
अथेहे २०६२÷०६३ सालया जनआन्दोलन ब्व २ या सफलता लिपा नं राज्यं देय्या थीथी राष्ट्रिय भाषायात उचित थाय् बिउगु खनेमदु । अझ राज्यया थीथी अंगया हाकिमतय्सं राणा व शाहकालय् थें हुकुमी शासन चले यानाः नेपाली भाषा बाहेक मेगु फुक्क भाय्यात क्वत्यःला न्हंकाः छ्वयेगु कुतः याना हे च्वंगु खनेदु । गथेकि – नेपालभाषां नामाकरण यानातगु ‘बाखं दबू’ पत्रिका दर्ता या वंबलय् नेवाः भाषं याके मबिउसे ‘कथा डबली’ धकाः नेपाली भाषं तयेके बिउगु बुखँ वःगु दु । थ्व हे सन्दर्भय् नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौखय् बुखँ नाप पिदन । तर थयागु खँय् कर्पिन्त जक ब्वबिया थः मुक्त जुइ फइला धइगु न्ह्यःसः न ब्वलने फु । नेपाःया संविधानं हे “नेपाः छगू बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक राष्ट्र खः, नेपालय् ल्हाइगु दक्वः मातृभाषा राष्ट्र भाषा खः” धाये धुंकाः हानं भाषाया खँय् ल्वापु थनाच्वनेगु सरकारी कर्मचारीयात ल्वःगु व ज्या न मखु तर सरकारी कर्मचारीं गथे गथे धाल अथे अथे हे याना जुइगु न झीगु कर्तव्य मखु । संविधान धइगु मूल कानून खः । मूल कानूनय् उल्लेख जुइ धुंकुसेंलि उकिइ च्वना हे झी ल्वाये फयेके माःगु खः । तर अथे जुयाच्वंगु खनेमदु ।
लिखँ
च्वये उल्लेख यानागु नेपालभाषाया पत्रकारिता व साहित्यिक पत्रकारिताया चरणबद्ध इतिहास व सरकारं क्यनाच्वंगु नेपालभाषाप्रतिया मिखा स्वयेबलय् अवश्य न थथ्याक्वथ्या वगु खनेदु । यद्यपि, नेपालभाषाया पत्रपत्रिका वा साहित्यिक पत्रपत्रिकाया चरणबद्ध इतिहास व पत्रपत्रिका पिदनाच्वंगु ल्याखँ नेपालभाषाया पत्रकारिताया ख्यःयात कयाः तसकं असन्तुष्ट प्वंकेमाःगु वा निराशथ्यंक जुइमागु खनेमदु । सच्छिदँ पुलांगु नेपालभाषा पत्रकारिताया इतिहास त्वामदयेकः थौंतक न्ह्याना हे च्वंगु दु । राज्यं क्वत्यला तःसां, अवसरवादी मनूतय्गु कुदृष्टि लानाच्वंसां थौंतक न नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिता निरन्तर न्ह्यज्यानाच्वंगु दु । नेपाली भाषा धुंकाः (विदेशी भाषा अंग्रेजीयात मकायेगु खःसा) नेपालभाषाया पत्रकारिता हे निगूगु धलखय् लाः । थौंतक न नेपालभाषाया छुं न छुं साहित्यिक पत्रिकात पिदना हे च्वंगु दनि । साहित्यइतरया पत्रकारितापाखें न नेपालभाषाया साहित्ययात थाय् बियाच्वंगु हे दनि । नेपालीभाषा इतर थीथी भाषाभाषिया साहित्यिक पत्रकारिताया ल्याखँ नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यः हे च्वये लानाच्वंगु दु । स्वनिगःया थीथी रेडियो एफएमतय्सं नेपालभाषाया थीथी ज्याझ्वःया नापं साहित्यिक ज्याझ्वःत प्रकाशन व प्रसारण जुयाः वयाच्वंगु हे दु । थीथी टीभीं नं नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अनलाइन पत्रकारिता न जुयाच्वंगु खनेदु । थीथी ब्लगरपाखें नं नेपालभाषाया पत्रकारिता व साहित्यिक पत्रकारिता जुयाच्वंगु दु ।
थीथी इलय्या मानवप्रतिवेदन स्वयेगु खःसा नेवाः हरेक क्षेत्रय् तःमि । शिक्षा निसें कयाः आर्थिक क्षेत्रय् तकं नेवाःतय्गु उपस्थिति च्वन्ह्याः । आर्थिक क्षेत्रय् संलग्न नेवाः उद्यमि, व्यवसायीत यक्वः दु । थीथी पत्रपत्रिकात दु । पत्रकारिता क्षेत्रय् सनिपिं शिक्षित जनशक्ति न मदुगु मखु । च्वइपिं च्वमित न मदुगु मखु । थुलिजक मखु, नेपालभाषाया थीथी साहित्यिक संस्थात दु । नेपालभाषा अकेदेमी दु । नेपालभाषा परिषद, नेपालभाषा मंकाः खलः, च्वसाःपासाः दु । नेपाल साहित्य मन्दिर, विराट नेपालभाषा दु । नेपालमण्डल टीभी दु । इमेच च्यानल दु । एभेन्यूज टीभी दु ।
खः थौंकन्हय् नेपालभाषा वा साहित्यिक ख्यलय् न्हू पुस्तातय्गु उपस्थिति म्हो हे जक । नीछगूगु शदीया थ्व ई, जीविकोपार्जन साधन जुइमफय्कं छुं ख्यः न उलि च्वन्ह्याइगु खनेमदु । न्हू पुस्ता नेपालभाषाया पत्रकारिता ख्यलय् दुकायेगु, आकर्षित याकेगु खःसा बांलागु जीवन मखुसां म्वायेगु आधार जक जुसां बिइ हे फय्केमाः । खतुँ थौंकन्हय् थीथी टीभीइ नेपालभाषां ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वंपिं वा थीथी पत्रपत्रिकाय् सनाजुपिं अप्वः याना व्यक्तित लय्ता च्यः वा लाज्याया रुपय् जक ज्या सना वयाच्वंगु दु । लय्ता च्यः, लाज्याया रुपय् जक याकेगु वा यायेगु जुल धाःसा नेपालभाषाया पत्रकारिता वा साहित्यिक पत्रकारिता व साहित्यया छुं ख्यः न च्वन्ह्याइ मखु, चकनी मखु ।
पत्रकारिताया म्वायेगु आधार धइगु मुख्य यानाः विज्ञापन खः । अले साहित्यिक पत्रकारिताया आधार धइगु विज्ञापन जक मजुसे ब्वनामित न खः । विज्ञापन ब्वनामितय्गु ल्याखँ वई । ब्वनामित स्तरिय सामग्रीया आधारं अप्वई । स्तरिय सामग्री अध्ययनशील व साहित्यपाखे समर्पित च्वमिपाखें वइ । उकिं पत्रकारिता केवल पत्रिका पिकायेगु ज्या जक मखु, थुकिइ दुने विज्ञापन, च्वमि, ब्वनामि फुक्कं दुथ्याई । थुमि दथुई स्वापू बांलासा जक पत्रकारिता न च्वन्ह्याई । खय्त ला साहित्ययात अनुत्पादक ख्यःया रुपय् कयातगु दु । यद्यपि साहित्य समाजया न्हाय्कं खः । अले पत्रकारितायात कन्हय्या इतिहास धायेगु न याः । उकिं थौंया साहित्यिक पत्रकारितां हे कन्हय्या पुस्तातय्त झीगु जाति, समाजया इतिहास उला क्यनाच्वनी । म्हसीका आन्दोलन जुयाच्वंगु थ्व इलय् निश्चित रुपं झीगु भाषा, साहित्य व संस्कृति कन्हय्या पुस्तायत लल्हायेगु वा ल्यंकातयेगु खःसा साहित्यिक पत्रकारिता च्वन्ह्याका मयंकुसें मगाः । प्रकाशकतय्सं केबल लाज्या वा सरकारी विज्ञापनया आशय् जक पत्रिका पिकायेगु मस्वसें थ्वयात च्वन्ह्याकेत व्यावसायिक रुपं न न्ह्यज्यायेमाः । नेवाः उद्यमी, व्यवसायीतय्सं नुगः तफाः याना, सरकारी संयन्त्रया ग्याचिकु मकासे विज्ञापन बिया ग्वाहालि याये माः ।
जनताया करं (त्बह) चले जुयाच्वंगु थीथी भाषिक, साहित्यिक संस्थाय् नेपालभाषा व साहित्ययात न दुथ्याकेत निरन्तर कुतः जुइमाः । मयात धायेगु स्वयाः याकेत कुतः जुयांतुं च्वनेमाः । नेवाः नेतृत्व धायेक यःपिसं कमसेकम नेवाःतय्गु हित व अधिकारया लागि थःथःगु थासं पहल जुइ हे माः ।
पत्रकारिताया खँ वइबलय्, खायूगु सत्य थ्व न खः कि नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यलय् निगू थरिया मनूत लगे जुयाच्वंगु खनेदु । छगू थरिया मनूत सरकारी विज्ञापन, आदिवासी जनजातिया लिधंसाय् वइगु थीथी सुविधात कायेत पत्रकारिता ख्यलय् लगेजुयाच्वंगु खनेदुसा, मेगुथरिया मनूत मातृभाषाप्रतिया प्रेमं, भावनात्मक रुपं जक लगे जुयाच्वंगु खनेदु । निश्चय नं व्यावसायिक पत्रकारिताया दृष्टिं थ्व निगू किसिमया पत्रकारिता हे ज्यागले मजू । छगू, लोभया आशय् याइगु पत्रकारितां भाषा, साहित्ययात छुं तिबः जुवनि मखु । अथेहे मांभाय्या मतिना व भावनात्मक रुपं जक यानाच्वंगु पत्रकारिता न दीगो जुइफइमखु । खय्त ला व्यावसायिक पत्रकारिता यायेगु धकाः ‘लहना’ वाःपौ ज्वना ल्याय्म्हत न्ह्यःने वःगु दु ।
अथे हे विज्ञापनया सवालय् नेपाःया तःतःधंपिं नेवाः व्यवसायीतय्सं नेपालभाषाया पत्रपत्रिकाय् विज्ञापन बिइबलय् सरकारया कोपभाजन जकं जुइमालिगु खः ला धइगु ग्याःचिकु कयाच्वंगु खनेदु । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रय् न्ह्यज्यानाच्वंगु थौंया इलय् थयागु ग्याचिकु निरर्थक हे जुइ । बजारीकरणया ल्याखँ बिइगु विज्ञापनय् थयागु ग्याचिकु असान्दार्भिक हे जुइ ।
न्ह्यागु हे जुसां नेपालभाषाया पत्रकारिता निरन्तर रुपं न्ह्यज्याना च्वंगु दु । थ्व लसताया खँ खः । यदि पत्रकार, उद्यमी व्यवसायी, च्वमि, ब्वनामितय् दथुइ अन्तर स्वापू दयाः नेपालभाषाया पत्रकारिता वा साहित्यिक पत्रकारिता ख्यः च्वन्ह्याये फत धाःसा थुकिं न्हू पुस्तातय्त नापं निर्देशित याई, अले नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताया विकास क्रमबद्ध रुपं हे च्वन्ह्याना वनिगु खँय् शंका मदु । नेपालभाषा पत्रकारिता वा साहित्यिक पत्रकारिताया थीथी पुसात अझ न झीके दनी । थ्वयात माःगु लः, साः, म्हालासाला याना ब्वलंके जक माःगु खः ।
सन्दर्भ सामग्री
कंसाकार, हितकरबीरसिंह । ११०० । “ ‘जः’या जन्म ः छगू यथार्थ संस्मरण” जः दँ पौ ः २४५ ।
तुलाधर प्रेमशान्ति । ११२०÷२०५७ । नेपालभाषा साहित्यया इतिहास, येँ ।
डंगोल हरिकृष्ण । ११३३÷२०७० । लोकतान्त्रिक आन्दोलन व नेपालभाषाया बुखँपौ, यँे ।
मल्ल कृष्ण सुन्दर । ११२०÷२०५७ । नेवाः म्हसीका, यँे ।
मानन्धर राजेन्द्र मान्धर । ११२०÷२०५७ । नेपालभाष मुद्रण पत्रकारिता ः छगू अध्ययन (अप्रकाशित अनुसन्धान प्रबन्ध) ।
भाषाया दृष्टिं नेपालभाषा यक्वः पुलां । लिखित रुपय् नेपालभाषाया इतिहास नं च्यासः, गुसः दँ पुलां खनेदु । नेपालभाषाया प्राचीन वाङमयया रुपय् कयातःगु चिकित्सा सम्बन्धी सफू ‘हरमेखला’ (ने.सं.४९४) यात जक कायेगु खःसां नेपालभाषाया इतिहास च्यासः दँ पुलां । अथे हे नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास नं थ्यंमथ्यं न्यासः दँ पुलां । छाय्धाःसा “नेपालभाषाया न्हापांगु साहित्यिक ग्रन्थ भागवत् पुराण (ने.सं. ६२५ रा.अ.) दकलय् न्हापांगु नेपालभाषाया बाखं सफू जूवःगु दु । ... भागवत् पुराण सफू संस्कृतया नेपालभाषां अनुवाद मखुसें मुक्कं नेपालभाषां स्वतन्त्र रुपं च्वयातःगु गद्य कृति खः ।” ( तुलाधर २०५७ ः ३८) । यद्यपि विश्वया पत्रकारिताया इतिहास स्वयेबले नेपालभाषाया पत्रकारिताया इतिहास धाःसा उलि ताहाकः मजू । मल्लकालय् सार्वजनिक च्यूताःया सूचं सिजःपौलय् च्वयाः फल्चा, सतलय् तायेगु चलन दुगु खः । ल्हातिं च्वयाः सार्वजनिक सूचं बिइकथंया थ्व स्वरुपयात नेपालभाषा पत्रकारिताया प्राचीन स्वरुप कथं कायेफू । अथेखःसां आमसञ्जारया थीथी माध्यमत पत्र–पत्रिका, रेडियो, एफ.एम., टि.भि, अनलाईनय् ज्याः याइपिन्त पत्रकार, पत्रकारं याइगु लजगाःयात पत्रकारिता धाइगु ल्याखं स्वयेगु खःसा नेपालभाषाया पत्रकारिताया इतिहास थ्यमथ्यं सच्छिदँ जक पुलां ।
पत्रकारितायात थीथी रुपत मध्ये विषयगत पत्रकारिता न छगू खः । छुं छगू विषयलय् समर्पित वा केन्द्रीत जुयाः पत्र–पत्रिका पिकायेगु, रेडियो–एफएम, टिभीइ ज्याझ्व न्ह्याकेगु, अनलाइन सञ्चालन यायेगु आदि ज्यायात विषयगत पत्रकारिता धाई । थ्व कथं साहित्य विषयलय् जक केन्द्रीत वा समर्पित जुयाः याइगु पत्रकारिता साहित्यिक पत्रकारिता खः । साहित्यिक पत्रकारिता न निगू किसिमं जुयाच्वंगु खनेदु । छगू खः, साहित्यिक पत्रिका हे पिथना, मेगु खः – थीथी पत्रिकाय् साहित्ययात थाय् बियाः । थौंकन्हय् नेपालभाषाय् थ्व निगू किसिमया हे साहित्यिक पत्रकारिता जुयाच्वंगु दु । गथे कि, थौंकन्हय् नेपालभाषाया नःलि लय्पौ विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका खःसा, लहना वाःपौ व प्रत्येक शुक्रवाः पिदनिगु नेपालभाषा तँसापौयात निगूगु पत्रिकाया रुपय् कायेफु ।
नेपालभाषाया पत्रकारिताया प्रारम्भ
नेपालभाषाया पत्रकारितााया प्रारम्भ विदेशं जूगु खः । नेपाल सम्बत १०४५ सं कलकत्तां ‘ बुद्धधम्र्म’ लय्पौ पिदन । पत्रिकाया नामं हे सिइदु, थ्व बुद्धधर्म सम्बन्धी अर्थात् धार्मिक पत्रिका खः । खतुं, ‘बुघ धम्र्म’ न्हापांगु अंकया ख्वापौखय् हे थथे च्वयातःगु दु –“नेपाल बुधधम्र्म उद्धार संघया धम्र्मप्रचार पुस्तक माला’ । निगूगु अंकय् वया थ्व पत्रिकाया नां ‘बुद्धधम्र्म नेपालभाषा’ च्वन । अन लिपा थ्व पत्रिकाया नां ‘बुद्ध ध्रम्र्म व नेपालभाषा’ च्वन । नेपाल सम्वत १०४७ निसें थ्व पत्रिकाया नां ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ च्वंसेंलि थुकिइ थीथी कविया कविता जक मखु, स्वयं सम्पादक धर्मादित्य धम्र्माचार्य अर्थात जगतमान वैद्यया ‘नेपालभाषा व थ्वया साहित्य’ धइगु विस्तृत गहन अनुसन्धानात्मक लेख नापं पिदन । गुगु लेखं उबलय् नेवाः प्रबुद्ध समाजय् तरंग हे हयाबिल । थ्व पत्रिकाय् बैकुण्ठ प्रसाद लाकौल, योगवीर सिंह, इन्दुनाथ, फत्तेबहादुर सिंह, चित्तधर हृदय, लक्ष्मीनानी, महाप्रज्ञा, हरिकृष्ण, तुल्सीमेहर, रत्नमान, पूर्णमान शाक्य, सिद्धिरत्न आदिपिनिगु साहित्यिक रचनात प्रकाशित जुल । बैकुण्ठ प्रसाद लाकौलया स्वच्छन्दतावादी कविता कथं नालातगु ‘बसन्तवाणी’, ‘ह्वयत्यंगु स्वाँ’ थ्व हे पत्रिकाय् प्रकाशित जुल । थ्व पत्रिका नेपाल सम्वत १०५० तक मुक्कं याना झिगु अंक जक पिहां वल । ‘न्यादँ हे जक थ्व पत्रिका पिदंगु जूसां भाषिक, साहित्यिक जागरण हयेगु व पत्रकारिताया नीस्वनेगु ज्याय् धर्मआदित्य सफल जूगु दु ।’ (तुलाधर २०५७ ः १००)
“‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ पत्रिकायात जनताया विद्रोहया पत्र थें तायेका धर्मआदित्य धर्माचार्ययात न्यायात बल्सि क्यंके थे ‘खरदार’ जागीरया लोभ क्यनाः ने.सं. १०५० स बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकायात दिकेबिल ” (तुलाधर ः २०५७ ः १००) ।
‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ पत्रिका धुंका ने.सं. १०५५ (वि.सं. १९९२) निसें भारतया सारनाथं पिदनाच्वंगु हिन्दी भाषाया बौद्ध मासिक पत्रिका ‘धर्मदूत’ पत्रिकाय् ने.सं. १०६१ (वि.सं. १९९८) निसें नेपालभाषाया लेख रचनात न प्रकाशित जुल । नेपालभाषाया प्रकाशित न्हापांगु आधुनिक बाखं कथं नालातगु मोतीलक्ष्मीया “लँ” बाखं थ्व हे पत्रिकाय् ने.सं. १०६४ स प्रकाशित जुल । कालिम्पोङ्गं धर्मोदय पत्रिका प्रकाशित जुसेंलि नेपालभाषाया लेख रचनातय्गु जिम्मा धर्मोदययात हे बियाः थ्व पत्रिकां नेपालभाषाया लेखरचनात दिका छ्वल । थ्व पत्रिकाय् नेपालभाषाया सम्पादन व व्यवस्थापनया भाला महानामं कया दीगु खः ।
‘धर्मदूत’ धुंकाः नेपाः पिने हे ने.सं. १०६७ अर्थात २००४ साल निसें ‘धर्मोदय’ नांया लय्पौ पिदन । थ्व पत्रिका भारतया कालिम्पोङ्गं पिहांवःगु खः । प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधरया विचाः कथं –
देशं पितिना छ्वपिं भिक्षुपिनिगु निंतिं थाय्बाय्, नये त्वनेया बन्दोवस्त याय्त वि.सं. १०६४ स सारनाथय् महास्थवीर चन्द्रमणिया अध्यक्षताय् धर्मोदय सभा स्थापना जुल । थ्व सभाया तःगु योजना मध्ये पत्रिका पिकायेगु नं छगू खः । थ्व हे योजना कथं तत्कालीन नेवाः ल्हासासाहुतय्गु आर्थिक ग्वाहालिं ने.सं. १०६७ स भिक्षु अनिरुद्ध व महानाम कोविदया सम्पादकत्वय् धर्मोदय पत्रिका पिदन । (तुलाधर ने.सं. ११२० (२०५७) ः १२१)
साहित्य, धर्म व शिक्षाया प्रचार प्रसार यायेगु मू तातुना पिदंगु थ्व पत्रिकाया प्रकाशनं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् छगू न्हूगु लहर वल । थुकिइ यक्वः हे दुग्यंगु साहित्यिक रचनात पिदन । थ्व पत्रिका पिदँसेंलि नेपालभाषाया साहित्य नं च्वन्ह्यात । थ्व पत्रिकाय् यक्वः हे आधुनिक बाखं, च्वखं, चिनाखं, छधा प्याखँ समालोचना आदि रचनात पिदन ।
नेपाः दुने नेपालभाषाया पत्रकारिताया यात्रा
न्हापांगु चरण (ने.सं. १०७१ निसें १०८१÷२००७ साल निसें २०१७)
राणा शासनया अन्त्य व २००७ सालया प्रजातन्त्र पलिस्था लिपाः नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताया ख्यलय् छगू न्ह्ूगु लहर वल । राणा शासनया कोपभाजन जुयाच्वंगु नेपालभाषा, २००७ साल न्ह्यः तक नेपाः दुने नेपालभाषां छुं हे ज्या खँ याये मखना च्वंगु खः । २००७ साल न्ह्यो गुलि नं संस्थागत रुपं नेपालभाषाया गतिविधि न्ह्यात व फुक्क धइथें नेपाः पिने हे जुल । खः, २००७ साल न्ह्यो निष्ठानन्द बज्राचार्यजुया ‘ललितविस्तर’ सफू थासा आखलं पिदन । नेपालभाषाया महाकवि सिद्धिदास अमात्यंजुं ‘सत्यसति’, ‘सज्जन हृदयाभरण’ लिसें यक्व कृतित च्वयादिया नेपालभाषा व साहित्यया थपु यायेगु ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितादिल । माष्टर जगत सुन्दर मल्लजुं विश्व प्रसिद्ध बाखं ‘इसप्स फेबल्स’ या अनुवाद यानाः नेपालभाषां ‘इसपं दयेकातःगु बाखं’ पिकयादिल । अले सफूया भूमिकाय् “गुगु जातिया गुगु भाषा जुयाः चोन उगु हे भासं ज्ञान ब्यूसा याकनं ज्ञान थुइका काइ” धइगु क्रन्तिकारी विचाः न्ह्यब्वयादिल । योगबीर सिंहजुं “नेपालभाषा जिर्ण जूगु अल्सि मचासे भिंकेनु, भारतिय शास्त्र भवनं मान थ्वइत बीकेनु” धइगु मननीय कविता च्वयादिल । अले शहिद शुक्रराज शास्त्रीजु “हे जक मस्त दँ दँ मिखा निगलं कं कं, तुति निपां चु चु” धइगु जनचेतनात्मक शब्दत ह्वलादिल । मस्तय्त मां भाषं आखः स्यनेकने याकेत तीबः जुयकथं नेपालभाषाया व्याकरण च्वयादिल ।
नेपाः दुने नेपालभाषा साहित्यिक पत्रिकारिताया प्रारम्भ
नेपाः दुने थासा आखलं पिहां वःगु नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका ‘थौंकन्हे’ लय्पौ खः । ने.सं. १०७१ अर्थात २००८ सालं निसें पिदंगु थुगु पत्रिका पूर्णकाजी ताम्राकारया सम्पादनय् पिदंगु खः । मूलतः नेपालभाषा व लिपिया प्रचार प्रसार यायेगु, थौंकन्हेया समस्यायात ल्वयेक साहित्यिक, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आदि रचनात पिब्वयेगु व नेपालभाषायात शुद्ध व आधुनिक धंगं नियमबद्ध यायेगु तातुना पिदंगु थुगु पत्रिका दथुइ दथुइ दिना न आतक न पिदनाच्वंगु दु । ने.सं. १०७१ निसें १०७७ तक त्वाःमदयेक पिदंगु थुगु पत्रिका ताः ई तक दिना लिपा ने.सं. १११२ निसें रेवतिरमणानन्द श्रेष्ठया सम्पादकत्वय् हान पिदन । थौंकन्हे थ्व पत्रिका जिल्ला प्रशासन कार्यालयय् न्हूगु कथं दर्ता जुयाः (जि.प्र.का.द.नं. ५७।०६२।०६३) मय्जु रुक्मणी श्रेष्ठया सम्पादन व प्रकाशनय् पिदनाच्वंगु दु । ‘थौंकन्हे’या लिपांगु ने.सं. ११३७ थिंला÷पोहेलाया अंकय् पत्रिकाया ख्वापौलय् दँ ६६, ल्याः ९, थ्यँल्याः २३८ धकाः च्वयातःगु खनेदु । थ्वकथं थ्व लय्पौ पिदंगु न ६६ दँ दये धुंकल ।
‘थौंकन्हे’ धुंकाः नेपालभाषा परिषदं ‘नेपाल ऋतुपौ’ पिदन । खय्त ला थ्व स्वया न्ह्यः हे छुं उत्साहित ल्याय्म्हतय्गु कुतलय् थ्व हे नांया ल्हातिं च्वया पौ (पत्रिका) पिदने धुंकूगु खः । तर, –
लिपा ने.सं. १०७२ निसें ‘नेपाल’ थासा आखलं हृदयचन्द्र सिंह प्रधानया सम्पादनय् पिदन । थथे ने.सं. १०७२ निसें १०७६ तक थ्व पत्रिका पिदना ताः ई तक दित । लिपा हानं न्हूगु व्यवस्थापक मण्डल दयेकाः पूर्णकाजी ताम्राकारया सम्पादनय् नेपाल पत्रिका पिकायेगु ज्या जुल ।
‘नेपाल’ नेपालभाषाय् क्रान्ति पश्चात पिदंगु दक्वसिबें स्यल्लागु व साहित्यिक मिखां स्वयेबलय् दकलय् च्वन्ह्यागु पत्रिका खः । प्यदँया दुने नेपालया नीन्यागू ल्याः पिदन । थुकिं नेपालभाषाया ख्यलय् गुबलें हुइ मफइगु पालिख्वाँय् त्वःता थकल । नेपाल छगू विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका जूगुलिं थुकिया तातुना हे फयांफक्व स्तरीय लेख रचना पिकायेगु खः । (तुलाधर २०५७ ः १२४)
अखवार वा समाचारपत्रया ल्याखँ दकले न्हापां नेपालभाषां पिदंगु पत्रिका ‘पासा’ बाछिपौ खः । ने.सं. १०७३ (२०१० साल) सं पिदंगु थ्व पत्रिकाया सम्पादक आशाराम शाक्य खः । तर ‘पासा’ बाछिपौं स्वदँया दुने निखूगु अंक (संयुक्तांक नापं याना नीन्हय्गु) पिदना दिना वन । समाचारपत्रया रुपय् पिदंगु जुसां थ्व बाछिपौ न साहित्ययात थाय् बिउगु दु । साहित्यिक सामग्रीया ल्याखं थुकी दुने थीथी च्वमिया चिनाखं ८० पु बाखं ३२ पु च्वखं ६९ पु, जीवनी परिचय न्यापु, पत्रिका म्हसीका छपु, सफू म्हसीका निपु, प्याखं स्वपु, यात्रा लुमन्ति गुपु पिदंगु खनेदु ।
थ्व इलय् ‘पासा’ बाछिपौ धुंका ‘मचा’ लय्पौ, नेपालभाषाया न्हापांगु न्हिपौ ‘नेपाल भाषा पत्रिका’, ‘ज्यामि’ वाःपौ, ‘पासा’ न्हिपौ, ‘झी’ लय्पौ, ‘तिकझ्याः’ निलापौ पिदंगु खनेदु । तर साहित्यिक सामग्रीया आधारय् मस्तय्त साहित्यिक खुराक बिइगु ल्याखँ पिदंगु ‘मचा’ लय्पौ, ‘झी’ लय्पौ, नेपालभाषाया साहित्यिक निलापौ धकाः पिदंगु ‘तिकिझ्याः’ निलापौ, अले साहित्य सामग्रीत दुथ्याकाः पिदनिगु ‘नेपालभाषा पत्रिका’ या ‘तँसापौ’ यात विशेष रुपं कायेफु ।
निगूगु चरण (१०८१ निसें १११०÷२०१७ साल निसें २०४७)
नेपाःया राजनीतिक ख्यलय् ने.सं. १०८१ (वि.सं. २०१७) निसें न्हूगु मोड वल । २००७ सालय् अर्थात ने.सं. १०७१ य् प्राप्त जूगु प्रजातन्त्र ने.सं. १०८१ (२०१७ साल ) य् वयाः अपहरण जुल । पूर्व जुजु महेन्द्रं बहुदलीय प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाया थासय् निर्दलीय पंचायती व्यवस्था लागु याना बिल । “न्हूगु राजनीतिक व्यवस्था ल्ययेगु धइगु छगूकथं न्हूगु संचार व्यवस्था ल्ययेगु खः ।” (ई लोयड समरल्याण्ड, जनसंचार र प्रजातान्त्रिक नेपालको सन्दर्भमा एक अध्ययन, सर्वाङ्गीण विकास अध्ययन केन्द्र, २०५३ ः १) धायेथें तुं नेपाःया पत्रकारिता ख्यलय् न न्हूगु मोड शुरु जुल । निर्दलीय पंचायती व्यवस्थाया नीदँ व सुधारिएको पंचायती व्यवस्थाया झिदँ यानाः स्वीदँ तक देशय् छगू कथं नियन्त्रित व्यवस्था शुरु जुल । खय्त ला थ्व इलय् हे ‘विकासया नितिं संचार’ धकाः नारा थ्वल । तर छगू भाषा, छगू धर्म, छगू भेषया नीति ज्वगु कारणं गैर नेपाली भाषाभाषि, आदिवासी जनजाति व धार्मिक समुदायया भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृतिइ तःधंगु मार लात । ने.सं. १०८१ (२०१८साल) य् दुर्गालाल श्रेष्ठया सम्पादनय् पिहांवःगु ‘नसंचा’ लय्पौया इजाजतपत्र ने.सं. १०८२ (२०१९।४।१४) वयाः खारेज याना बिल । अझ प्रजातन्त्रया इलय् छुं विकास जुयाच्वंगु नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यः पंचायती व्यवस्था वये धुंकाः तःधंगु मारय् लात । थ्व सन्दर्भय् थन कृष्ण सुन्दर मल्लया धापु लुमंके बहजु –
संचारया ख्यलय् पंचायती शासनयापाखें जूगु नेपालभाषा विरुद्धया न्हापांगु संकीर्ण पलाः धैगु देशय् प्रजातान्त्रिक ह्यूपाः वसांनिसें अथे धैगु ने.सं. १०७१ (२००८ साल) निसें रेडियो नेपालपाखें प्रसारण यानावयाच्वंगु नेवाः भाय्याया समाचार बुलेटिन प्रसारणयात छुं कारण मदयेक ने.सं. १०८५ बछला खाइसंल्हु (२०२२ साल वैशाख १) लिपा दिकाबिल । अले थ्वया लिपा ने.सं. १०८० निसें रेडियो नेपालय् बाःछिइ छक्वः न्ह्याकावयाच्वंगु जीवन दबू ने.सं. १०९१ निसें लिकाल । दक्कले अजूचायापूगु सरकारी स्वामित्व दुगु संचार माध्यमय् नेवाः भाय् व नेवाःतय् सम्बन्धी न्ह्याक्व हे महत्वया गुगुं ज्याझ्वः जूसां छुं समाचार पिमकायेगु सरकारी नीति जुल । दां पुलाः पिकायेगु विज्ञापन नेवाः भाय्या जुइवं हे उकियात अघोषित रुपय् प्रतिबन्ध तयेगु तकं यात । अले पंचायत कालय् नेपालभाषा माध्यमया गुगु पत्रिकायात दर्ता मबीगु व दयाच्वंगु नेवाःभाय्या पत्रिकायात सरकारी स्तरया विज्ञापन पनाः आर्थिक रुपं नाकावन्दी याना बिल । (मल्ल ११२०÷२०५७ ः ५९–६०) ।
थ्व इलय् दर्ता यानाः पत्रपत्रिकात पिकायेत थाकुका बिल । बुखँपौ (समाचारपत्र) पिकायेत संकट हे जुल । यद्यपि थ्व अवधिया दुने नेपालभाषाया यक्वः साहित्यिक पत्रिकात पिहांवल । साहित्यिक पत्रकारिताया दृष्टिकोणं स्वयेगु खःसा थ्व ई नेपालभाषाया लगि लुँ ई हे जुयाबिल न धायेफु । दकले अप्वः नेपालभाषाया पत्रिकात थ्व हे इलय् पिहां वल । थीथी क्याम्पसं पिकाइगु साहित्यिक ‘दँपौ’त न थ्व हे इलय् यक्वः पिदन । ‘मुनापौ’ न थ्व हे इलय् पिहां वल । साहित्यिक दृष्टिं नेपालभाषा ख्यलय् तःसकं बय्बय् जुइगु पत्रिकात ‘जः’, ‘सितु’, ‘कुलां’, ‘खेलुइता’, ‘संझ्याः’, ‘चकना’ आदि पत्रिकात न थ्व हे इलय् पिदन । ‘इनाप’ व ‘राजमति’ वाःपौ, ‘विश्वभूमि’ न्हिपौ न थ्व हे इलय् पिदन ।
२०२२ सालया आन्दोलन व नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिता
२०२२ साल वैशाख १ गतेनिसें रेडियो नेपालं झिगु मिनेटया नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि नेपालभाषा ख्यलय् गुगु आन्दोलन न्ह्यात उकें नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् तःधंगु हिउपाः हया बिल । २०२२ सालया आन्दोलनं क्याम्पसया विद्यार्थीपिंके मातृभाषा व साहित्यप्रति अनुराग तच्वया वन । थःगु मांभाय् प्रति नेवाःतय्के भावनात्मक स्वापू बल्लाना वन । अन्तर क्याम्पस साहित्य पाला दयेकाः थीथी क्याम्पसं साहित्यिक ‘दँपौ’ पिकायेगु ज्या न्ह्यात । थुगु इलय् थीथी क्याम्पसं ‘कुलां’, ‘चकना’, ‘अमु’, ‘न्हाय्कं’, ‘ग्वय्स्वां’, ‘सँझ्या’, ‘मन्द’, ‘स्वनिगः’ (स्वनिगः साहित्य पाला) ‘सुसा’, ‘गं’, ‘तोलं’, ‘मिला’, ‘आगं’, ‘तिसा’, ‘नाय्खिं’, ‘त्वाःदेवा’, ‘पलेस्वाँ’, ‘गँुच्वः’, ‘अन्तर क्याम्पस’ आदि दँपौत पिदन । २०२२ सालया आन्दोलन न्ह्यः हे ‘जः’ दँपौ पिदंगु जुसां ‘जः’ दँपौ नं थःगु जः ह्वलाँतुं च्वन । थुलिजक मखु, न्हूपिं, पुलांपिं च्वमिपिनिगु सशक्त चिनाखं, च्वखँ, बाखं थ्व हे इलय् थीथी पत्रिकाय् पिदन । त्वाः त्वाःलय् साहित्यिक सम्मेलन न्ह्यात । वास्तवय् क्रियाया प्रतिक्रिया जुइ धाय्थें रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार व लिपा वना १५ मिनेटया ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः नं दिकाबीसेंलि नेवातय्के भाषा व साहित्यप्रति दनावगु मांभाय् प्रेमं नेपालभाषा साहित्य तःमि यायेगु हे ज्याः जुल ।
थुगु इलय् पिदंगु दँपौ बाहेक नेपालभाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु ल्याखँ ‘सितु’ निलापौ (ने.सं. १०८४, २०२१ साल) या विस्कं हे महत्व दु । च्वसापासाया लुखाँ प्रेमबहादुर कंसाकारया सम्पादन, ब्यवस्थापन व प्रकाशनय् पिदंगु थुगु पौ नीन्हय्दँ तक पिदना दित । लिपा वयाः थ्व पत्रिकाया सम्पादन व व्यवस्थापनया भाला भूषण प्रसाद श्रेष्ठ व पूर्ण वैद्यथें ज्याःपिं नेपालभाषाया सशक्त च्वमिपिसं न कयादिल ।
थ्व पत्रिका नीन्हय्दँ अर्थात् ने.सं. ११११÷२०४८ सालतक पिदन । वयां लिपा दित । निलापौया ल्याखँ थ्व पत्रिका नीन्हय्दँया दुने १६२ ल्याः पिदनेमागु खः । तर ७८ ल्याः जक पिदन । यद्यपि थुकी पिदंगु बाखं, च्वखँ, चिनाखँ, समालोचना आदि या स्तरीयतां याना थ्व पत्रिकायात आः न लुमंकेगु याना वयाच्वंगु दु । नेपालभाषाया थीथी साहित्यिक विधाःया संग्रह पिकाइगु झ्वलय् अप्वः यानाः थ्व हे पत्रिकां दुतिनेगु याना वयाच्वंगु खनेदु । अकिं, नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताया विकासय् थ्व पत्रिकाया महत्वपूर्ण योगदान दु ।
अथे हे नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् थुगु इलय् पिदंगु पत्रिकात मध्ये ‘खेलुइता’ साहित्यिक दँपौयात नं विशेष रुपं कायेगु याः । विजयेश्वर वैद्य व नरेन्द्रमान श्रेष्ठया सम्पादनय् ने.सं. ११०० निसें पिदंगु थुगु दँपौ ने.सं.११२६ तक पिदना दित । नीखूदँया दुने नीखूगु अंक हे पिदंगु थुगु दँपौसं थीथी विषयया महत्वपूर्ण सामग्रीत पिदंगु दु । नेपालभाषाया छम्ह स्यल्लाम्ह अनुसन्धानकर्ता, च्वमि, समालोचक डा. जनकलाल वैद्यया सल्लाहकारत्व व लुखाखरुँ पिदंगुलि नं थ्व पत्रिका सशक्त जूगु खः धायेगु याः । निश्चय न थ्व पत्रिका नेपालभाषा ख्यलय् संग्रहणीय जुयाच्वंगु दु ।
थुगु इलय् समाचार पत्र कथं पिदंगु ‘इनाप’ वाःपौ, ‘राजमति’ वाःपौ, ‘विश्वभूमि’ न्हिपौया विस्कं महत्व दु । बुखँपौया रुपय् पिदँसा इलय्ब्यलय् थुगु पत्रपत्रिकातय्सं साहित्यिक सामग्री न बिइगु यात । अझ साहित्यिक सामग्री बिइगु ल्याखँ ‘विश्वभूमि’ न्हिपौया तँसापौयात विशेष रुपय् कयाच्वंगु दु ।
स्वंगूगु चरण (ने.सं. ११११ निसें ११२५÷२०४८ निसें २०६२ तक)
पत्रकारिताया दृष्टिं थ्व छगू महत्वपूर्ण ई खः । पञ्चायतकालय् पत्रपत्रिकाया दर्ता खारेज जुइगु, छापाखाना जफत जुइगु, प्रकाशक व पत्रकारतय्त कुनेगु थें ज्याःगु थीथी ज्यां नेपाःया पत्रकारिताया ख्यःया विकासय् तःधंगु व्यवधान वयाच्वंगु खः । तर २०४६ सालया जनआन्दोलनं प्राप्त जूगु प्रजातन्त्र पुनःस्थापना लिपा नेपाःया सञ्चार ख्यलय् तःधंगु हिउपाः वल । नेपाःया २०४७ सालया संविधानय् “छुं समाचार, च्वसु वा मेगु छुँ पाठ्यसामग्री मुद्रणं याःगु खँय् छापाखाना बन्द वा जफत जुइमखु, छुं न सामग्री पिथंगु खँय् छुं न समाचारपत्र वा छुं न पत्रिका दर्ता खारेज जुइमखु धइगु खँया लिसें प्रत्येक नागरिकयात सार्वजनिक महत्वया छुं न विषयया सूचना फ्वनेगु व कायेगु हक नापं दइ” धइगु उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थ्व इलय् नेपाःया आमसञ्चारया ख्यः तःसकं विकास जूगु खः । तर नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारितायां दृष्टि थ्व ई उलि फलदायी जुइमफुत । थ्व इलय् थीथी क्याम्पसं पिहां वयाच्वंगु दँपौया प्रकाशन फ्यासुया वन । नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिता ख्यलय् महत्वपूर्ण योगदान बिया वयाच्वंगु ‘सितु’ निलापौ ने.सं. ११११ निसें हे दित । १११५ कौलाथ्व ७÷२०५२ असोज २९ गते कुन्हु ’विश्वभूमि’ न्हिपौ विस्कं सम्पादकया नामं विस्कं थासं पिदन । लिपा वना दी हे दित । यद्यपि थ्व इलय् जिल्ला प्रशासनय् दर्ता यानाः पत्रपत्रिका पिकायेगु ज्याः धाःसा अप्वःया वन ।
थ्व इलय् दर्ता जुयाः पिहांवःगु थीथी पत्रपत्रिकात मध्ये ‘नेपाल संस्कृति’, ‘हिसी’, ‘मचाक्यब’, ‘इलोहँ’, ‘न्हू प्रेष्टिज नेपाः’, ‘नःलि’ आदि खः । खय्त ला थ्व इलय् ‘पलिस्था’ दँपौ, ‘हिसु’, ‘नेवाः’, ‘नेपालभाषा’ (नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया अनुसन्धानात्मक पौ) आदि थीथी पत्रिका न पिहांवःगु खनेदु । तर न थ्व इलय्या मू उमलब्धी धइगु बुखँपौ (समाचारपत्र) या प्रकाशन खः । थ्व इलय् – ‘नेपालभाषा’ (११११) वाःपौ, ‘न्हूगु विश्वभूमि’ (१११२) न्हिपौ, ‘देशय्मरु झ्याः’ (१११४) वाःपौ, ‘सन्ध्याटाइम्स’ (१११६) न्हिपौ, ‘नसना’ (१११७) वाःपौ, ‘झीगु सः’ (१११७) वाःपौ, ‘हेटौंडा वाःपौ’ (१११९) वाःपौ, ‘अप्सरा’ (११२०) वाःपौ, ‘नेवाः पोष्ट’ (११२२) न्हिपौ, ‘लकस’ (११२२) वाःपौ, ‘लायकू’ (११२३) बाछिपौ, ‘पेज थ्री’ (यजु’ (११२६) बाछिपौ व ‘झीगु स्वनिगः’ (११२६) वाःपौ (थौंकन्हय् न्हिपौ कथं पिदनाच्वंगु दु) आदि बुखँपौत पिदन । थुकिइ मध्ये ‘लाय्कू’ बाछिपौ संयुक्त (नेपालभाषा व नेपालीभाषा) भाषाया बुखँपौ खः ।
थ्व इलय् पिदंगु ‘नःलि’ विशुद्ध साहित्यिक पत्रिका खः । गुगु आःतक न मदिक्क पिदनाच्वंगु दु । अथेहे ‘इलोहं’ मचा लय्पौ साहित्य पत्रिका नं आःतक पिदनाच्वंगु दु । ‘लाय्कू’ न पिदनाच्वंगु दु, गुकिइ साहित्यिक च्वसुत पिदनाच्वंगु खनेदु । तँसापौया रुपय् साहित्यिक सामग्री न बिया वयाच्वंगु ‘सन्ध्याटाइम्स’ न्हिपौ धाःसा थौंकन्हय् बन्द जुइधुंकूगु दु ।
प्यंगूगु चरण (ने.सं. ११२६ निसें ११३६ तक÷२०६४ साल निसें २०७३)
नेपालभाषाया पत्रकारिता व साहित्यिक पत्रकारिताया दृष्टिं थ्व ई उलि च्वन्ह्यागु खनेमदु । खयतला थ्व इलय् नेपालभाषाया न्हूगु पत्र–पत्रिका पिहां हे मवःगु मखु । ‘नेवाः सन्देश’ वाःपौ (ने.संं ११३२) पिदन, ‘नेपाः सः’ वाःपौ न्हूगु कलेवरय् हानं पिदन । तर ताः ई तक निरन्तरता बिइ मफुत, निगूलिं दित । ‘सम्यक’ (११३३), ‘लहना’ वाःपौ (११३४), पिदन । ‘नेपालभाषा टाइम्स’ न्हिपौ (११३६) पिदन । ‘नेपालभाषा तँसापौ’ (११३६) पिदन । बुखँपौया रुपय् पिदंगु जुसां नेवाः सन्देश, नेपाः सः, लहना, नेपालभाषा टाइम्स तँसापौ आदि पत्र–पत्रिकातय्सं साहित्यिक सामग्री न्ह्यब्वया नेपालभाषा साहित्यया विकासय् ज्वःमलागु योगदान बिया वयाच्वंगु दु ।
अथेहे साहित्यिक पत्रिकाया ल्याखँ नेपालभाषा आकादेमीं मुक्कं साहित्यिक पत्रिका ‘न्ह्यलूवा’ खुला–पौ (११२७) पिथन । तर झिदँया दुने थ्व हे छगू ल्याः बाहेक मेगु ल्याः पिदंगु खनेमदु । ‘कस्ति’ (११३५) पिदन । तर प्यंगु ल्याः धुंका दिनाच्वंगु खनेदु । न्हूपिं च्वमि व पुलांपि च्वमिपिन्त छगू हे थासय् हयाः बाखं साहित्ययात विकास यायेगु तातुनाः निस्वंगु ‘बाखं दबू’ नं थाय् थासय् वनाः बाखं कनेगु, न्यंकेगुया नापं ‘बाखं दबू’ पत्रिका न पिथनाच्वंगु दु । नेपालभाषाया बाखं साहित्यय् थ्व छगू घिसिलागु पलाः धाःसां छुं पाइमखु । आःतक ‘बाखं दबू’ या झिगू ल्याः पिदने धुंकूगु दु । अले झिंछगूगु ल्याः याकन हे पिदने त्यंगु न्यनेदु । झिगु ल्याखय् यानाः सलंस बाखं पिहां वये धुंकूगु दु । नेपालभाषा बाखं साहित्य थपु यायेगु ज्याय् थ्व पत्रिकाया महत्पवूर्ण योगदान दु । थुपिं बाहेक न ‘न्हू हिसु’ (११२७), ‘नेवाः हाइकु’ (११३०) साहित्यिक पत्रिकात पिदनाच्वंगु खनेदु ।
नेपालभाषाया साहित्यिक पत्रिकाया खँ ल्हायेगु खःसा थौंकन्हय् नेपाः दुने जक मखु, विदेशं नं पिदनाच्वंगु दु । विदेशं पिदनाच्वंगु पत्रिकाया खँ ल्हाय्बले डा. केशरमान ताम्राकारया सम्पादनय् नेवाः अमेरिकन दबूया ख्वाःपौ कथं ने.सं. ११३२ निसें पिदनाच्वंगु ‘शिकागो नेवाः’ व शशी महाजुया प्रधान सम्पादनय् ११२७ निसें यु.के. लण्डनं पिदनाच्वंगु ‘मतिना’ स्वलापौ न्ह्यथने बहजु ।
नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताय् सरकारी संलग्नता
नेपाःया फुक्क भाय् राष्ट्र भाषा खः, थुमिगु संरक्षण, सम्वर्धन यायेगु ज्या जुई धैगु खँ संविधानय् उल्लेख जुयाः च्वंसा राज्यया मन गैर नेपाली भाषाया संरक्षण सम्वर्धन यायेगु ज्याय् उलि क्वसागु खनेमदु । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानया प्राज्ञ व प्रतिष्ठानया मातृभाषा साहित्य विभागया प्रमुख श्रवण मुकारुङया धापु जक स्वयेगु खःसां थ्व खँ प्रष्ट जू – “न्यायपूर्ण राज्यया गम्भीर दृष्टि वा न्यायपूर्ण धारणा मदुगु हुनिं हे नेपालय् मांभासं पिदनिगु आपलं पत्रपत्रिका वा जर्नलया अवस्था कन्नाचायापुसे च्वं । अप्पो धैथें प्रकाशनत सामाजिक सङ्घ संस्था व व्यक्तिया इच्छा शक्ति हे जक आःतले ल्यनाच्वंगु दु ।” (थाय्भु, ११३६ः६) यद्यपि थीथी इलय् सरकारी प्रकाशन संस्थां न नेपालभाषाया पत्रिका पिथंगु व पत्रिकाय् थाय् बिया वयाच्वंगु खनेदु ।
सयपत्री
नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानं हे पिदनाच्वंगु “सयपत्रि” बहुभाषिक पत्रिकाय् नं इलय्ब्यलय् थीथी भाषाया साहित्यक नापं मेमेगु सामग्रीत बिइगु याना वयाच्वंगु खनेदु । “सयपत्री” बैशाख–असोज २०५७ या दँ ६, ल्याः १, पूर्णाङ्क ११ मुक्कं नेपालभाषा नेपालभाषा कथा अङ्क धकाः पिदन । थुगु अङ्कय् नेपालभाषाया थीथी नीन्याम्ह च्वमिपिनिगु नीन्यापु बाखं व छपू समालोचना दुथ्याकातःगु दु । माधवलाल कर्माचार्यया प्रधान सम्पादकत्व, डा. जनकलाल वैद्यया अतिथि सम्पादकत्वय् पिदंगु सयपत्रीया थ्व ल्याखय् सिद्धिदास अमात्यया ‘शिवविलास बाखं’ निसें कयाः कविकेशरी चित्तधर हृदय, मोतीलक्ष्मी उपासिका, पूर्णदास श्रेष्ठ, प्रेमबहादुर कंसाकार, पूर्ण पथिक, केशवलाल कर्माचार्य, माधवलाल कर्माचार्य, आशाराम शाक्य, तीर्थलाल नःघःभनि, धुस्वां साय्मि, न्हुच्छेसुन्दर तुलाधर, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, जनकलाल वैद्य, गम्भीरमान माय्केँ, लक्ष्मण राजवंशी, रामशेखर, मथुरा साय्मि, हितकरवीरसिंह कंसारकार, प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग, सुवर्णकेशरी, यज्ञरत्न धाख्वा, हरिशंकर रञ्जितकर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, राजा शाक्यया ‘दछेँया कान्छासाहु’ बाखंतक दुथ्याकातःगु दु । अले डा. जनकलाल वैद्यया ‘नेपालभाषा न्हू बाखंया विकासया पलाः’ समालोचना छपू न दुथ्याकातःगु दु । खय्तला नेपालभाषा ह्यमिपिं व नेपालभाषाया साहित्यिक ख्यलय् मनक्वसापिं व नेपालभाषा मातृभाषा जुयाच्वँपिनिगु नितिं थुके प्रकाशित जूगु बाखँत न्हूगु मखयेफु । यद्यपि थुके प्रकाशित जूगु बाखंत मूल भाषां जक मखु खस नेपाली भाषां न अनुवाद यानाः बियातगुलिं थुगु अंक गैर नेवाः व नेपालभाषा मथुपिं नेवाःतय्सं न नेपालभाषाया बाखँया सवाः कायेफइगु ला जु हे जुल नापं नापं नेपालभाषाया बाखंया प्रवृत्ति न थुइके फइगु जुल । थ्वकथं निश्चय न थ्व सकारात्मक पक्ष हे धायेमाः । अथेहे ‘सयपत्रि’ (बहुभाषिक अर्धवार्षिक पत्रिका) या हे मेगु थीथी अंकय् न नेपालभाषाया छुं च्वसुत दुथ्याकातःगु खनेदु ।
थाय्भु
तत्कालीन (उगु ईया) नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिस्थानं “थाय्भु” नांया नेपालभाषाया साहित्यिक दँपौ प्रकाशित यात । नेपालभाषाया जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ प्रधान सम्पादक, रमेशकाजी स्थापित कार्यकारी सम्पादक जुयाः २०६२ असार लाय् पिदंगु थुगु ल्याखय् स्वीच्याम्ह च्वमिपिनिगु बाखं, चिनाखँ, गजल, च्वखँ, छधाः प्याखं, समालोचना व मेमेगु सामग्रीत दुथ्याकातःगु दु । सरकारी स्तरं पिहांवःगु थुगु पत्रिकाया गेटअप ला बांलाइगु स्वाभाविक हे जुल नापं नेपालभाषाया चर्चित च्वमिपिनिगु सहभागितां पिदंगु थुगु पत्रिकाया सामग्रीत न स्तरीय हे खनेदत ।
दँपौया ल्याखँ पिकाये धाःगु थुगु पत्रिका आःतकया दुने जम्मा न्हय्गू अंक जक पिहांंवःगु दु । अझ डा. बासुदेव त्रिपाठी उप–कुलपति जुयाच्वंबलय् पिहांवःगु थुगु दँपौखय् उपकुलपतिजुया धापूइ “ ‘थाय्भु’ आःयात दँपौ कथं पिथनेगु क्वःछिनागु दु । तर नेपालभाषाया सकले साधक व सुसंस्कृत नेवाःजाति तथा समुदायया स्वभाषानुरागी ब्वमिपिनि पाखें न विशेष हःपाः दत धाःसा वइगु इलय् थुकिया प्रकाशन–अवधियात कयाः बिचाः जु हे जुइ” धयातःगु दु । झिंछदँया दुने दँपौया ल्याखँ जक जुसां झिंछगु अंक पिहाँ वयेमाःगु खः । तर न्हय्गु अंक जक पिदंगु दु । आः नकतिनि जक प्राज्ञ ध्रुब मधिकर्मीजुया कार्यकारी सम्पादनय् पिदंगु ‘थाय्भु’ या न्हूगु अंक ल्याः ७ या सम्पादकीयय् नं “आःतक थाय्भु दँ पौ कथं पिदनाच्वंगु दुसा थ्वयात खुलापौ याय्गु कुतः न जुयाच्वंगु दु” धयातगु दु । वइगु ल्याः अनुवाद ल्याः कथं पिथनेगु ग्वसाः जुया च्वंगु खँ न सम्पादकीयय् न्ह्यथनातगु दु । शुरुई हे थ्वया प्रकाशन ईयात विचाः यायेगु व खुलापौया रुपय् पिकायेगु धयाःतसां आःतक दँपौया रुपय् हे थाय्भु निरन्तर पिदनाच्वंगु खनेमदु ।
गोरखापत्र
जनआन्दोलन निगू ब्व सफल जुयाः माओवादी सरकार वये धुंका २०६४ साल साउन २४ बिहीबारनिसें गोरखापत्रं नयाँ नेपाल खण्ड धकाः थी थी भाषाया समाग्री बिइगु शुरु यात । थुगु अंकया विशेष सम्पादकीयय् ‘भाषिक समावेशीकरणमा पहिलो पाइला’ छयंछुनाः गोरखापत्रं च्वल –
“विश्वका सम्पूर्ण आदिवासी जनजातिका अधिकार स्थापनाका लागि महत्वपूर्ण पर्व मानिने संयुक्त राष्ट्रसङ्कद्वारा घोषित विश्व आदिवासी दिवसकै स्रन्दर्भ पारेर आज हामीले नेपालका सम्पूर्ण आदिवासी जनतातिसमक्ष शुभकामना सहित एउटा कोसेली ल्याएका छौं – ‘नयाँ नेपाल’ शीर्षकमा एउटा बहुभाषी परिशिष्टाङ्क । नेपाल बहुभाषी, बहुजाति र बहुधर्मी मुलुक हो भन्ने यथार्थलाई मुलुकको अन्तरिम संविधानले नै पुष्टि गरिसकेको छ । यसबाट पनि प्रस्ट हुन्छ, मुलुकका हरेक पक्षमा विभिन्न जातजाति र भाषाभाषीहरुको समान हक र हैसियत रहन्छ र रहनुपर्छ । यही मान्यतालाई व्यवहारमा पनि स्थापित गर्ने प्रयास नै ‘गोरखापत्र’ मा भाषिक समावेशीकरण गर्ने कोसिसको परिणति हो ‘नयाँ नेपाल’ परिशिष्टाङ्ककको प्रकाशन ! त्यसैले यो परिशिष्टाङ्क बहुभाषी मुलुकका सबै भाषाभाषीहरुको साझा फूलबारीको रुपमा विकास गर्ने दिशातर्फको हाम्रो पहिलो पाइला हो, अन्तिम होइन ।”
शुरुया अंक अर्थात विश्व आदिवासी दिवसया अंकय् हे नेपालभाषां थाय् काल । थुकी प्रोफेसर माणिकलाल श्रेष्ठया ‘आदिवासी जनजाति नेवाः’, सुरेश मानन्धरया ‘संविधानसभाय् नेवाः एजेण्डा’ धइगु लेखत छापे जुल । अन वया २०६४ साल असोज ५ गते बुघवारया अंकय् न नेपालभाषां थाय् काल । थुगु अंकय् नेपालभाषाया निगू पृष्ठ पिदन । अले थुकिइ हरिकृष्ण डंगोल, कृष्ण प्रजापति, डा. महेशमान नेवाः, दिलिप शाकी “शान्तियज्जु” व उत्तमराज शिलाकारया लेखत छापे जुल । थ्व लिपाया अंकय् वयाः साहित्य नं थाय् बिल । दुर्गालाल व सिद्धिदासया नसंचा म्ये निपू कविता छापे जुल ।
सुरुइ नेपालभाषा, मैथिली व मेगु छुं भाषाया जक सामग्री बिया च्वंबलय् हप्ताय् छकः छगू भाषाया सामग्री बिइगु यात । अले सामग्री निगू पेजय् बिइगु याःगु खः । वालय् छकः वइगु नेपालभाषा खण्डय् नेवाः तयेगु थीथी विषयया समाचार बिइगुया नापं साहित्यिक च्वसुत न यक्व वल । तर थौंकन्हय् पेज ल्याः म्हो जुयाः छगू पेजय् जक सीमित जुयाः वनाच्वंगु खनेदु । अले वाःलय् छक मबिसे बाछिइ छकः जक बिया वयाच्वंगु खनेदु । छगू पेजय् वन द्वाल्खा नेपालभाषा व बलामी नेपालभाषाया नामं बिया वयाच्वंगु थौंकन्हय्या नेपालभाषाया पृष्ठ स्वयेगु खःसा नेपालभाषा पृष्ठ खः ला खः धइथें जक जुया वनाच्वंगु दु ।
आम जनताया करं चले जुयाच्वंगु सरकारी प्रकाशन संस्था साझा प्रकाशन नं खः । थ्व संस्था थीथी सफू पिकायेगुया नापं ‘गरिमा’ लय्पौ न पिथना च्वंगु दु । अले थ्व पत्रिकाय् पिहांवइगु थीथी साहित्यिक विधाःयात सिरपाः न बिया वयाच्वंगु दु । अथेहे थ्व संस्थां पिकाइगु सफूयात साझा पुरस्कार धइगु सिरपाः न बिया वयाच्वंगु दु । तर थ्व संस्थां आःतक नेपालभाषाया सफू पिथंगु खनेमदु । अथे हे थ्व संस्था नेपालभाषाया जक मखु, छुं कथंया नेपालीभाषा इतरया पत्रपत्रिकात पिकयाच्वंगु मदु ।
विद्युतीय माध्यमय् नेपालभाषा साहित्य
२००७ सालया आन्दोलनं नेपालय् प्रजातन्त्र वल । प्रजातन्त्र वसेंलि २००८ साल निसें हे रेडियो नेपालं १० मिनेटया नेपालभाषां समाचार बिल । वयां लिपाः २०१७ साल भदौ २ गते निसें रेडियो नेपालं स्थायी रुपं १५ मिनेटया ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः न न्हयाकल । ‘जीवन दबू’ या वारे हितकर वीर सिंह कंसाकारया लुमन्ति थन न्ह्यथने बहजु –
“गृहमन्त्रीजुं सम्मेलन (अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन) य् आश्वासन बियादी कथं रेडियो नेपालय् ‘जीवन दबू’ नामं नेपाल भाषाया कार्यक्रम तय्के पाखे जिपिं हानं ब्वाँय् जुजुं लिमलात । गब्लें प्रेमबहादुर कसाःजुया छेँय् वने, गब्लें केदारमान ‘ब्यथित’ या छेँय् वने । गब्लें वय्कःपिन्त ब्वनाः सिंहदरवार थ्यंकः वने । शिष्ट मण्डलपाखें बल्ल त्रिचन्द्र कलेजया नेपालभाषा साहित्य पालायात ‘जीवन दबू’ कार्यक्रम सञ्चालन यायेगु अुमति दत । तर थुखे हान रेडियो नेपालया डाइरेक्टरं गब्लें विदेश वने माल, गब्लें लिमलाःनि धयाः नं निन्हु प्यन्हु यायां लच्छि निला बिका बिल । डाइरेक्टर नाप ल्वासेंलि हासेंलि तिनि बल्ल कार्यक्रम तय्के बिल । सः परीक्षण याके धुंकाः उद्घोषणया भाला जिं हे कया । दुर्गालाल, राममान ‘तृषित’ व मेमेपिं म्ये हालीपिं विद्यार्थी पासापिं ब्वनाः जिपिं स्टुडियोय् थ्यंकः वना । झीगु नेपाःया सांस्कृतिक पिज्वयेक ‘जीवन दबू’ न्ह्यब्वया । प्रत्येक छेँखा छेँखा पतिं जीवन दबू न्यनेत रेडियो चालाच्वन । न्हूगु जोश । न्हूगु कार्यक्रम । दुर्गालाल, राममान ‘तृषित’ थें ज्वःपिं पासापिनिगु ग्वाहालिं दुगुया कारणं न्हापां खुनु हे रेडियो नेपालं प्रसार जुया च्वंक्व कार्यक्रम स्वयाः गाक्कं बांलाःगुलिं बाःछी छकः ‘जीवन दबू’ सञ्चालन यायेगु उघ्रिमय् स्वीकृति बिल । कार्यक्रम झं झं बांलाना वंसेलि २०१७ साल भदौ २ गते निसें स्थायी रुपं हप्ताय् छकः बुधवारपत्तिं झिन्यागू मिनेट सञ्चालन यायेगु जुयावन ।” (कंसाकार ११०० ः २४५)
‘जीवन दबू’ ज्याझ्वय् म्ये, सांस्कृतिक च्वसुया नापनापं थीथी विधाया साहित्यिक सामग्री न न्ह्यब्वयाच्वंगु खः । थ्व ज्याझ्व जनमानसय् तःसकं लोकप्रिय जुजुं वन । तर २०१७ सालय् वयाः पंचायती ब्यवस्था लागु जुसेंलि राज्यं नेपालभाषाया ज्याझ्वःपाखे कुदृष्टि तयेगु शुरु जुल । रेडियो नेपालं २००८ साल निसें बियावयाच्वंगु नेपालभाषाया समाचार २०२२ साल वैशाख १ गते निसें लिकयाः बिल । अथेहे ‘जीवन दबू’ कार्यक्रमय् न थीथी पंगः थना अन्ततः २०२८ सालय् वयाः दिका हे छ्वल ।
२०४६ सालया आन्दोलनं वःगु प्रजातन्त्र पुनःस्थापना लिपा सञ्चार क्षेत्रय् वःगु हिउपाःलं नेपाःया विद्युतीय सञ्चार क्षेत्रय् न विकास जुजुं वन । विद्युतीय सञ्चार सरकारी क्षेत्रय् जक सीमित मजुसे नीजि क्षेत्रय् न रेडियो कान्तिपुर, इमेज एफएम, हिट्स एफएम, उज्यालो नेटवर्क, रेडियो सगरमाथा थें ज्यागु सलंसः रेडियो एफएमया सञ्चालन जुयावन । येँ महानगरपालिकां मेट्रो एफएम संचालन जुल । प्रतिस्पर्धी जुयावंगु थौंया विद्युतीय सञ्चार माध्यमतय्सं थीथी भाषाभाषीतय्त लय्तायेकेत जुसां सम्वन्धित भाषं छुं न छुं कार्यक्रम बिइगु यात । थुकीं नेपाःया आदिवासी जनजाति, मधेसी लगायत थीथी भाषाभाषीया साहित्य, संस्कृति सम्वर्धन छुं भतिचा सां तीबः जूवंगु खनेदु ।
विद्युतीय माध्यमय् नेपालभाषाया खँ ल्हायेगु खःसा स्वनिगः नं संचालन जुयाच्वंगु थीथी रेडियो व एफएमतय्सं छुं न छुं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । थ्व छगू कथं नेपालभाषा मतिनामिपिं व नेवाःतय्गुु नितिं लसताया खँ खः । साहित्यिक ज्याझ्वः नापं न्ह्याका वयाच्वंगु थीथी एफएम, रेडियोतय्गु नां कायेगु खःसा, क्यापिटल एफएम, रेडियो उपत्यका, मेट्रो एफएम, उज्यालो ९० नेटवर्क, किप्स एफएम आदि लुमंके बहजु । क्यापिटल एफएमं हरेक बिहिवाः नेपालभाषां ‘ई साहित्यया ज्याझ्वः’ न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । सुनिल बज्राचार्यं न्ह्याका वयाच्वंगु थ्व ज्याझ्वः नं न्हून्हूपिं च्वमितय्त च्वकेगु, च्वकेत प्रोत्साहन बिइगु, साहित्यकमीतय् लिसे खँल्हाबल्हा याना बाखं ब्वंकेगु आदि ज्याखँ यानाः वयाच्वंगु दु । अथेहे रेडियो उपत्यकां हरेक मंगलवार थीथी च्वमिया बाखं ब्वनेगु ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । ‘बाखं दबू’ नां बियातःगु थुगु ज्याझ्वः कविता श्रेष्ठं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अथेहे किप्स एफएमं ‘जिगु च्वसाः जिगु सः’ नां बियाः रमेश मानन्धरं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । मेट्रो एफएमं ‘छिगु कृति’ नां बियाः च्वमिपिनिलिसे संवाद ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अथेहे सरकारी संस्था रेडियो नेपालं न थौंकन्हय् १० मिनेटया नेपालभाषाया समाचार न्हियान्हिथं बिइगु व ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः हान न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । थीथी रेडियो एफएमं बिया वयाच्वंगु थ्व थीथी ज्याझ्वः व साहित्यिक ज्याझ्वःत भाषा, साहित्य, संस्कृतिया दृष्टिं सकारात्मक पक्षत हे खः ।
नेपालभाषां मुक्कं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु छगू जक टीभी नेपालमण्डल टीभी खः । नेपालमण्डल टीभीइ ‘साहित्य झीगु गौरब’ नां बियाः सिल्भिया श्रेष्ठ राजोपाध्यायं साहित्यिक ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । साहित्यिक व्यक्तित्वलिसे खँल्हाबल्हा यायेगुया नापं रचनात ब्वंकेगु ज्या थ्व ज्याझ्वसं जुया वयाच्वंगु खनेदु । साहित्यिक ज्याझ्वः बाहेक थीथी टीभी च्यानलपाखे्रं मेमेगु ज्याझ्वःत न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
ज्वज्वलपा, नेपालमण्डल.कम वेभ साइटय् थीथी सांस्कृतिकया नापं साहित्यिक सामग्रीत न न्ह्यब्वयेगु याना वयाच्वंगु दु । थौंकन्हय् लोकंह्वानाच्वंगु सामाजिक संजाल फेसबुकय् नेपालभाषा साहित्यया नामं राजेन मानन्धरं फेसबुक एकाउण्ट चाय्कातःगु दु । थुलिजक मखु, थौंकन्हय् नेपालभाषाया अनलाईन पत्रकारिता न जुयाच्वंगु दु । अले थीथी पत्रपत्रिकाया अनलाइन संस्करण न पिदनाच्वंगु दु । निश्चय नं थुपिं फुक्क नेपालभाषा, साहित्य, संस्कृतिया विकासया लािग च्वछायेबहगु ज्याः हे खः ।
नेपाःया आन्दोलन व नेपालभाषाया पत्रकारिता
नेपालय् २००७, २०४६, २०६२÷०६३ सालया आन्दोलन जुल । प्रजातन्त्र व गणतन्त्रय् थःगु जाति, भाषाय् छुं हिउपाः वइगु धइगु आशां आन्दोलनय् नेवाःतय्सं न मन क्वसायेकाः थःगु सहभागिता क्यन । आन्दोलनय् यक्वः नेवाःतय्सं थःगु आहुति नापं बिल । तर आन्दोलन लिपाया सरकारं नेवाःतय्त क्वत्यलेगु भाय्प्वः छुँ मयात । संरक्षण व सम्वर्धनया नामय् चाकु सवाः फ्ययेकेगु भाय्प्वः छुं मजुल । नेवाःतय्गु भाषा, साहित्य, संस्कृतियात राज्यं न्हंकेगु शुरुवात जुल ।
खय्त ला २००७ सालय् वःगु प्रजातन्त्र लिपा नेपालभाषा व साहित्यया छुं प्रगति वा विकास जुइला धइगु सम्भावना ब्वलंगु न खः । छाय्धाःसां एकतन्त्री जहाँनिया शासनं मुक्त जूगु नेपालय् नेपालभाषायात नेपाली भाय् धुंकाः माचाछि थाय् न दये धुंकूगु खः । तर प्राप्त जूगु प्रजातन्त्र स्थिर जुइ मलाय्वं हे देशय् छगू भाषा, छगू धर्मया अवधारणा ज्वनावःगु निर्दलीय पंचायती व्यवस्थाया पलिस्था जुल ।
२०२२ सालया नेपालभाषाया आन्दोलनं नेवाः ल्याय्म्ह, ल्यासेतय्के अझ सस्यूपिं क्याम्पसया विद्यार्थीपिंके थःगु भाषाप्रति जागरुकता वःगु न खः । थीथी क्याम्पसं दँपौ पिथना थःगु भाषाप्रति माया, ममता क्यंगु न खः । तर “लोभलालच क्यनाः थःगु वशय् हजी, लोभ लालचं मवःसा ख्यानासा थःगु पंजलय हजी, मखुसा विभाजित याः अले शासन याः” धइगु रणनीति सिउपिं शासकवर्गतय्गु जालय् तक्यना नेवाःत थःथः हे विभाजित जुजुं वन । लोभलालचय् मवःपिं यक्वः ल्याय्म्हतय्त ख्याना जुसां नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्यया आन्दोलनं विमुख यायेगु ज्याः जुल । गथेकि – “पुल्चोक क्याम्पसया मन्द खलः पाखें ‘मन्द’ दँ पौ ल्याः ४ हापं म्हगुया कारणं उगु खलःया १२ म्ह दुजः तय्त स्थानीय पुलिसतय्सं ज्वनाः तन्हु तक्क ... छेल्ली कुनाब्यूगु खः । चँदा ऐन २०३० या उल्लंघन याःगु द्वंपय् श्री ५ या सरकारं मुद्दा दायर यानाः कानूनया कठघराय् थने यंकूगु खः । आखिरय् मुद्दा बुकाः मां भाय्या लागि सनीपिं पासापिन्त बं पुइकाः त्वताहःगु खः । (अन्तर क्याम्पस दँपौ, ११०६ ः २३२)
२०४६ सालया आन्दोलन लिपा नेवाःत अझ राजनीतिक रुपं विभाजित जुल । जि काँग्रेस, छ कम्यूनिष्ट, जि लालसलाम, छ जयनेपाल धइगु प्रवृत्ति हावी जुल । राजनीतिक रुपं न्ह्यागु पार्टीया जुसां थःगु मातृभाषा, साहित्य व संस्कृतिया खँय् थः हे जुइमाःपिं नेवाःत छधी जुइमफुत । थुकिया लिच्वः येँ महानगरपालिकां छ्यगु नेपालभाषाय् न लाः वन । २०४६ सालया आन्दोलन सफल जुइधुंकाः येँ महानगरपालिकां २०१५ वैशाख ६ गते याःगु निर्णयया निरन्तरता कथं नेपालभाषायात न मान्यता बिल । तर थुकिया विरुद्धय् लागु मुद्दाया पक्षपाति जुयाः सर्वोच्च अदालतं “जनहितया नीति नपा (नगरपालिका) व जिविसं (जिल्ला विकास समितिं) याइगु ज्या सरकारी मखु धायेमज्यू । कानूनं ब्यूगु ज्या सरकारी हैसियतया खः धाःसें नपा, जिविस स्वशासित क्षेत्र जुसां सरकारं व भंग यायेफइगु व्यवस्था दु । दक्वसितं थःगु भाय् लिपि प्रति सम्मान दइ, संरक्षण यायेगु अधिकार न दइ । तर नपां, जिविसं छगू जक समूदायया संरक्षण यायेमज्यू, उकिं थन येँ मनपां २०१५ बैशाख ६ गते याःगु निर्णयया निरन्तरता कथं थ्व मान्यता बिया धागु पायछि मजू धकाः स्थानीय निकायसं राष्ट्रीय भाषा छ्यले मदइगु निर्णय जुल ।” (डंगोल ११३३ ः ५०) । सर्वोच्च अदालतया थ्व निर्णय विरुद्ध आन्दोलन न जुल । तर थःथवय् विभक्त जुयाच्वंपिं नेवाःतय्गु आन्दोलन सशक्त जुइमफुत । स्थानीय निकायलय् छ्यलेत्यंगु नेपालभाषा सफल जुइमफुत ।
अथेहे २०६२÷०६३ सालया जनआन्दोलन ब्व २ या सफलता लिपा नं राज्यं देय्या थीथी राष्ट्रिय भाषायात उचित थाय् बिउगु खनेमदु । अझ राज्यया थीथी अंगया हाकिमतय्सं राणा व शाहकालय् थें हुकुमी शासन चले यानाः नेपाली भाषा बाहेक मेगु फुक्क भाय्यात क्वत्यःला न्हंकाः छ्वयेगु कुतः याना हे च्वंगु खनेदु । गथेकि – नेपालभाषां नामाकरण यानातगु ‘बाखं दबू’ पत्रिका दर्ता या वंबलय् नेवाः भाषं याके मबिउसे ‘कथा डबली’ धकाः नेपाली भाषं तयेके बिउगु बुखँ वःगु दु । थ्व हे सन्दर्भय् नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौखय् बुखँ नाप पिदन । तर थयागु खँय् कर्पिन्त जक ब्वबिया थः मुक्त जुइ फइला धइगु न्ह्यःसः न ब्वलने फु । नेपाःया संविधानं हे “नेपाः छगू बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक राष्ट्र खः, नेपालय् ल्हाइगु दक्वः मातृभाषा राष्ट्र भाषा खः” धाये धुंकाः हानं भाषाया खँय् ल्वापु थनाच्वनेगु सरकारी कर्मचारीयात ल्वःगु व ज्या न मखु तर सरकारी कर्मचारीं गथे गथे धाल अथे अथे हे याना जुइगु न झीगु कर्तव्य मखु । संविधान धइगु मूल कानून खः । मूल कानूनय् उल्लेख जुइ धुंकुसेंलि उकिइ च्वना हे झी ल्वाये फयेके माःगु खः । तर अथे जुयाच्वंगु खनेमदु ।
लिखँ
च्वये उल्लेख यानागु नेपालभाषाया पत्रकारिता व साहित्यिक पत्रकारिताया चरणबद्ध इतिहास व सरकारं क्यनाच्वंगु नेपालभाषाप्रतिया मिखा स्वयेबलय् अवश्य न थथ्याक्वथ्या वगु खनेदु । यद्यपि, नेपालभाषाया पत्रपत्रिका वा साहित्यिक पत्रपत्रिकाया चरणबद्ध इतिहास व पत्रपत्रिका पिदनाच्वंगु ल्याखँ नेपालभाषाया पत्रकारिताया ख्यःयात कयाः तसकं असन्तुष्ट प्वंकेमाःगु वा निराशथ्यंक जुइमागु खनेमदु । सच्छिदँ पुलांगु नेपालभाषा पत्रकारिताया इतिहास त्वामदयेकः थौंतक न्ह्याना हे च्वंगु दु । राज्यं क्वत्यला तःसां, अवसरवादी मनूतय्गु कुदृष्टि लानाच्वंसां थौंतक न नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिता निरन्तर न्ह्यज्यानाच्वंगु दु । नेपाली भाषा धुंकाः (विदेशी भाषा अंग्रेजीयात मकायेगु खःसा) नेपालभाषाया पत्रकारिता हे निगूगु धलखय् लाः । थौंतक न नेपालभाषाया छुं न छुं साहित्यिक पत्रिकात पिदना हे च्वंगु दनि । साहित्यइतरया पत्रकारितापाखें न नेपालभाषाया साहित्ययात थाय् बियाच्वंगु हे दनि । नेपालीभाषा इतर थीथी भाषाभाषिया साहित्यिक पत्रकारिताया ल्याखँ नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यः हे च्वये लानाच्वंगु दु । स्वनिगःया थीथी रेडियो एफएमतय्सं नेपालभाषाया थीथी ज्याझ्वःया नापं साहित्यिक ज्याझ्वःत प्रकाशन व प्रसारण जुयाः वयाच्वंगु हे दु । थीथी टीभीं नं नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । अनलाइन पत्रकारिता न जुयाच्वंगु खनेदु । थीथी ब्लगरपाखें नं नेपालभाषाया पत्रकारिता व साहित्यिक पत्रकारिता जुयाच्वंगु दु ।
थीथी इलय्या मानवप्रतिवेदन स्वयेगु खःसा नेवाः हरेक क्षेत्रय् तःमि । शिक्षा निसें कयाः आर्थिक क्षेत्रय् तकं नेवाःतय्गु उपस्थिति च्वन्ह्याः । आर्थिक क्षेत्रय् संलग्न नेवाः उद्यमि, व्यवसायीत यक्वः दु । थीथी पत्रपत्रिकात दु । पत्रकारिता क्षेत्रय् सनिपिं शिक्षित जनशक्ति न मदुगु मखु । च्वइपिं च्वमित न मदुगु मखु । थुलिजक मखु, नेपालभाषाया थीथी साहित्यिक संस्थात दु । नेपालभाषा अकेदेमी दु । नेपालभाषा परिषद, नेपालभाषा मंकाः खलः, च्वसाःपासाः दु । नेपाल साहित्य मन्दिर, विराट नेपालभाषा दु । नेपालमण्डल टीभी दु । इमेच च्यानल दु । एभेन्यूज टीभी दु ।
खः थौंकन्हय् नेपालभाषा वा साहित्यिक ख्यलय् न्हू पुस्तातय्गु उपस्थिति म्हो हे जक । नीछगूगु शदीया थ्व ई, जीविकोपार्जन साधन जुइमफय्कं छुं ख्यः न उलि च्वन्ह्याइगु खनेमदु । न्हू पुस्ता नेपालभाषाया पत्रकारिता ख्यलय् दुकायेगु, आकर्षित याकेगु खःसा बांलागु जीवन मखुसां म्वायेगु आधार जक जुसां बिइ हे फय्केमाः । खतुँ थौंकन्हय् थीथी टीभीइ नेपालभाषां ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वंपिं वा थीथी पत्रपत्रिकाय् सनाजुपिं अप्वः याना व्यक्तित लय्ता च्यः वा लाज्याया रुपय् जक ज्या सना वयाच्वंगु दु । लय्ता च्यः, लाज्याया रुपय् जक याकेगु वा यायेगु जुल धाःसा नेपालभाषाया पत्रकारिता वा साहित्यिक पत्रकारिता व साहित्यया छुं ख्यः न च्वन्ह्याइ मखु, चकनी मखु ।
पत्रकारिताया म्वायेगु आधार धइगु मुख्य यानाः विज्ञापन खः । अले साहित्यिक पत्रकारिताया आधार धइगु विज्ञापन जक मजुसे ब्वनामित न खः । विज्ञापन ब्वनामितय्गु ल्याखँ वई । ब्वनामित स्तरिय सामग्रीया आधारं अप्वई । स्तरिय सामग्री अध्ययनशील व साहित्यपाखे समर्पित च्वमिपाखें वइ । उकिं पत्रकारिता केवल पत्रिका पिकायेगु ज्या जक मखु, थुकिइ दुने विज्ञापन, च्वमि, ब्वनामि फुक्कं दुथ्याई । थुमि दथुई स्वापू बांलासा जक पत्रकारिता न च्वन्ह्याई । खय्त ला साहित्ययात अनुत्पादक ख्यःया रुपय् कयातगु दु । यद्यपि साहित्य समाजया न्हाय्कं खः । अले पत्रकारितायात कन्हय्या इतिहास धायेगु न याः । उकिं थौंया साहित्यिक पत्रकारितां हे कन्हय्या पुस्तातय्त झीगु जाति, समाजया इतिहास उला क्यनाच्वनी । म्हसीका आन्दोलन जुयाच्वंगु थ्व इलय् निश्चित रुपं झीगु भाषा, साहित्य व संस्कृति कन्हय्या पुस्तायत लल्हायेगु वा ल्यंकातयेगु खःसा साहित्यिक पत्रकारिता च्वन्ह्याका मयंकुसें मगाः । प्रकाशकतय्सं केबल लाज्या वा सरकारी विज्ञापनया आशय् जक पत्रिका पिकायेगु मस्वसें थ्वयात च्वन्ह्याकेत व्यावसायिक रुपं न न्ह्यज्यायेमाः । नेवाः उद्यमी, व्यवसायीतय्सं नुगः तफाः याना, सरकारी संयन्त्रया ग्याचिकु मकासे विज्ञापन बिया ग्वाहालि याये माः ।
जनताया करं (त्बह) चले जुयाच्वंगु थीथी भाषिक, साहित्यिक संस्थाय् नेपालभाषा व साहित्ययात न दुथ्याकेत निरन्तर कुतः जुइमाः । मयात धायेगु स्वयाः याकेत कुतः जुयांतुं च्वनेमाः । नेवाः नेतृत्व धायेक यःपिसं कमसेकम नेवाःतय्गु हित व अधिकारया लागि थःथःगु थासं पहल जुइ हे माः ।
पत्रकारिताया खँ वइबलय्, खायूगु सत्य थ्व न खः कि नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यलय् निगू थरिया मनूत लगे जुयाच्वंगु खनेदु । छगू थरिया मनूत सरकारी विज्ञापन, आदिवासी जनजातिया लिधंसाय् वइगु थीथी सुविधात कायेत पत्रकारिता ख्यलय् लगेजुयाच्वंगु खनेदुसा, मेगुथरिया मनूत मातृभाषाप्रतिया प्रेमं, भावनात्मक रुपं जक लगे जुयाच्वंगु खनेदु । निश्चय नं व्यावसायिक पत्रकारिताया दृष्टिं थ्व निगू किसिमया पत्रकारिता हे ज्यागले मजू । छगू, लोभया आशय् याइगु पत्रकारितां भाषा, साहित्ययात छुं तिबः जुवनि मखु । अथेहे मांभाय्या मतिना व भावनात्मक रुपं जक यानाच्वंगु पत्रकारिता न दीगो जुइफइमखु । खय्त ला व्यावसायिक पत्रकारिता यायेगु धकाः ‘लहना’ वाःपौ ज्वना ल्याय्म्हत न्ह्यःने वःगु दु ।
अथे हे विज्ञापनया सवालय् नेपाःया तःतःधंपिं नेवाः व्यवसायीतय्सं नेपालभाषाया पत्रपत्रिकाय् विज्ञापन बिइबलय् सरकारया कोपभाजन जकं जुइमालिगु खः ला धइगु ग्याःचिकु कयाच्वंगु खनेदु । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रय् न्ह्यज्यानाच्वंगु थौंया इलय् थयागु ग्याचिकु निरर्थक हे जुइ । बजारीकरणया ल्याखँ बिइगु विज्ञापनय् थयागु ग्याचिकु असान्दार्भिक हे जुइ ।
न्ह्यागु हे जुसां नेपालभाषाया पत्रकारिता निरन्तर रुपं न्ह्यज्याना च्वंगु दु । थ्व लसताया खँ खः । यदि पत्रकार, उद्यमी व्यवसायी, च्वमि, ब्वनामितय् दथुइ अन्तर स्वापू दयाः नेपालभाषाया पत्रकारिता वा साहित्यिक पत्रकारिता ख्यः च्वन्ह्याये फत धाःसा थुकिं न्हू पुस्तातय्त नापं निर्देशित याई, अले नेपालभाषा साहित्यिक पत्रकारिताया विकास क्रमबद्ध रुपं हे च्वन्ह्याना वनिगु खँय् शंका मदु । नेपालभाषा पत्रकारिता वा साहित्यिक पत्रकारिताया थीथी पुसात अझ न झीके दनी । थ्वयात माःगु लः, साः, म्हालासाला याना ब्वलंके जक माःगु खः ।
सन्दर्भ सामग्री
कंसाकार, हितकरबीरसिंह । ११०० । “ ‘जः’या जन्म ः छगू यथार्थ संस्मरण” जः दँ पौ ः २४५ ।
तुलाधर प्रेमशान्ति । ११२०÷२०५७ । नेपालभाषा साहित्यया इतिहास, येँ ।
डंगोल हरिकृष्ण । ११३३÷२०७० । लोकतान्त्रिक आन्दोलन व नेपालभाषाया बुखँपौ, यँे ।
मल्ल कृष्ण सुन्दर । ११२०÷२०५७ । नेवाः म्हसीका, यँे ।
मानन्धर राजेन्द्र मान्धर । ११२०÷२०५७ । नेपालभाष मुद्रण पत्रकारिता ः छगू अध्ययन (अप्रकाशित अनुसन्धान प्रबन्ध) ।
Comments
Post a Comment